Mustafa Aydın

Özet: “Bir Ütopya Olarak Toplum” adını taşıyan bu makale, bir toplum olgusu eleştirisidir. Amacımız da sosyologlar olarak üzerine tünediğimiz dalın kesilmesi değil, insan birlikteliğine daha başka açılardan bakılabileceğini göstermektir. Burada birbirine bağlı birkaç ana yargı üzerinde durmaktayız. Bunlardan birisi klasik sosyoloji ekolünün önemli temsilcisi Durkheim’in ileri sürdüğü gibi toplu hayatın yalnızca insanlara özgü bir durum olmadığıdır. Değişik hayvan türleri de ihtiyaç duydukları kadarıyla birlikte yaşamaktadırlar. İkinci önermemiz, insan doğası itibariyle, değişik insan birliktelikleri içerisinde en mükemmel şeklinin toplum (formatı) olmadığıdır. Dolayısıyla toplum, iyiliğin, güzelliğin ve doğruluğun biricik ölçüsü değildir. Çünkü toplum, kurgusal bir insan topluluğudur ve mükemmelliğinin ölçüsü de insan doğasına değil, kurgulayıcıların tasarımına bağlıdır. Üçüncü önermemiz, içkin kaynaklı kurgulamalar her halükârda herkesi kapsamaz, birilerinin çıkarını önceler.

Nilgün Çelebi

Özet: Bu makalede sosyolojinin nesnesi olarak toplum kavramının gösterilmesi sorgulanmaktadır. Makalede Toplum’un 19. ve 20. Yüzyılların ulus-devlet nosyonunu çağrıştırdığı ileri sürülmekte, onun yerine sosyolojinin konusu olarak socius önerilmektedir. Socius her türlü insan birlikteliğine verilen addır. Socius her tür insan birlikteliklerine verilen en saf addır. Socius kavramı yoluyla sosyolojinin sadece toplum adı verilen ulus-devlet içeriğini değil fakat tarih öncesi çağlardan günümüzün sosyalitelerine ve bugünden de yakın geleceğin toplumüstü sanal ağlarına kadar yayılan her türlü insan birlikteliği formunu kapsayabileceği umut edilmektedir.

Nilüfer Öztürk Aykaç

Özet: İnsanlığın düşünsel tarihinde felsefeden sosyolojiye miras kalan en temel unsurlardan biri olan toplum; tanımı, mahiyeti, işlevi, değişimi gibi temalar aracılığıyla anlam kazanır. İnsanın hayatta aradığı anlam ve kurduğu düzen etrafında oluşan ve sorunsallaşan toplum imgesi, insanlık ve düşünce tarihinde her dönem, her fikir ekseninde farklı görünümlerde meşruiyet alanı bulur. Bu çalışmada bu tarihsel gündemdeki “toplum imgesi”, makale sınırları çerçevesinde felsefe tarihinde öne çıkan bazı ekoller, dönemler ve isimler üzerinden tarihsel ve tematik olarak ele alınmıştır. Antik Dönem, Orta Çağ, Yeni Çağ ve Yakın Çağ incelenen ana dönemlerdir. Toplumun zorunluluklar ve sorumluluklar temelinde kurulduğunu savunduğumuz ilişkiselliği, söz konusu tema ve dönemler açısından belirleyici kabul edilerek inceleme bu temalar ekseninde ortaya konulmuştur. Bu şemanın, felsefi bir mesele olmanın ötesinde günümüz dünyasındaki toplumsal problemlere kaynaklık eden sorunsalları çözüme kavuşturması ve insanlığa umut ve gelecek vaat edecek bir toplum imgesini görünür kılması umulmaktadır.

Ejder Ulutaş

Özet: Topluma atfen seçilen kavramlar, genel itibariyle toplumun rutin ve görünür alanlarına yönelik meselelerde kullanılmaktadır. Ancak toplumun, salt rasyonel olarak açıklanması mümkün olmayan bazı eylem ve tasarrufları söz konusudur. Bu noktada topluma yönelik farklı bir okuma gerekmektedir. İnsan ilişkilerinin belli bir kurumsallaşma çerçevesinde anlam kazandığı toplumsal hayat pek çok etkileşim biçimine sahne olmaktadır. Toplumun anlaşılması ve açıklanmasında standart kavramları aşmak, yeni kavramlar veya kavram setleri kullanmak gerekebilir. Bir duygu olarak toplumu anlatmak bu makalenin öncelikli amacıdır. Bu meyanda farklı duygular toplumu açıklamak üzere çağırılabilir. Ancak bu makalenin vurgusu hınç duygusu etrafında kurgulanacak ve bu duygudurumuna eşlik etmesi için linç ve vicdan yardımcı öğeler olarak kullanılacaktır. Zira linç bir eylem haline, vicdan ise hem duyguya hem de eyleme motivasyon oluşturan bir insani özelliğe işaret etmektedir.  

Mehmet Uğraş

Özet: Sosyolojinin incelediği alanın ne olduğu disiplin içinde bile tartışmalara yol açan bir sorundur. Bir gerçeklik biçimi olarak değerlendirilebilecek birlikte yaşama çoğu zaman toplum ifadesiyle anlatılır. Ancak sınırları akıllara sığmayacak kadar büyük olan bu alanı mercek altına almak oldukça zordur. Dolayısıyla sosyolojide bu birlikte yaşamın kurgusal bir zeminde nasıl nesneleştirileceği yine hep sorgulanmıştır. İki tür perspektif vardır. Her iki tarz da gerçekliği yakınlaştırabilmek için çoğunlukla metafor kullanır veya analoji üretir. Sosyal bilimsel düşüncenin geliştirdiği alanda birlik teorileri ve teklik teorileri olarak adlandırılabilir bunlar. Birlik metaforları bütün-parça ilişkisine; teklik metaforları tohum-orman ilişkisine dayanır.

Bedir Sala

Özet: Soyut bir kavram olarak kullanılan “toplum”, bireylerin etkileşimde bulunduğu reel alana karşılık olarak kullanılmaktadır. Diğer disiplinlere oranla daha çok sosyolojinin merkezi bir kavramı olan toplumun tanımıyla ilgili çeşitli açıklamalar olmasına karşılık, toplum kavramının tam olarak neye karşılık olarak kullanılacağına ilişkin bir belirsizlik bulunmaktadır. Toplum kavramına ilişkin bu belirsizlik aynı zamanda toplumun nasıl inceleneceğine ilişkin farklı yöntemlerin ortaya çıkmasına da yol açmıştır. Bu çalışma hem klasik hem de çağdaş ve güncel sosyolojide önemli bir tartışma alanı olan yöntem ve yönteme ilişkin yapılan tartışmalara odaklanmaktadır. Ancak tartışmaların ayrıntılarına girmek yerine temeller ve ayrımlar üzerinde durarak toplumsal alanın nasıl inceleneceğine ilişkin tartışmanın temel ayrım hatları çizilmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda toplumsal araştırma yöntemlerinin temellendiği ve ayrıldığı konular olan toplumsal gerçeklik ve yapı-fail düalizmine ilişkin yaklaşımlar değerlendirilecektir.

İlyas Sucu

Özet: Sosyoloji, Batı’da bir bilim olarak ortaya çıkışına müteakip ülkemizde de kısa zamanda bilinirlik kazanmış ve hemen her yaklaşımı yakından izlenmiştir. Fakat Ziya Gökalp ve Prens Sabahaddin’in şahsiyetlerinde karşılık bulan İçtimaiyat ile İlm-i İçtima, sosyolojilerinin inceleme nesnesi birbirinden ayrışsa da, Türk sosyolojisinde iki ana ekol olarak varlık kazanmıştır. Bunda her iki ismin sosyolojik yaklaşımının ülkenin içinde bulunduğu sosyo-politik krize cevap üretebilmelerinin etkisi büyüktür. İkinci Dünya Savaşı süreci ve sonrasında ise Amerikan sosyolojisinin ülkemizde etkili olduğu bilinmektedir. Ankara Ekolü sosyologlarınca temsil edilen bu ekolün inceleme nesnesi ise diğer ekollerden farklı olarak bizzat toplum, toplumsal yapı ve bu yapının değişme dinamiğidir. Diğer iki ekole kıyasla Ankara Ekolü sosyologları siyaset dışı bir yerde kendilerini konumlandırsa da toplumsal yapıyı ve değişmeyi ele alışı modernleşme kuramlarıyla iç içedir ve bu nedenle siyaset dışı değildir. Bu yazıda Türk sosyolojisinin inceleme nesnesinin izi sürülecek ve bunun sosyolojik muhayyile ve siyasetle ilişkisi sorgulanacaktır.

Ferhat Tekin

Özet: Sosyolojik düşünce geleneği içinde sınır-toplum, teritorya-toplum ilişkisi yakın bir döneme kadar ihmal edilmiştir. Oysa hem teritoryal sınırlar hem de onlara dair hemen her söylem, sembol ve uygulama dolaylı ya da dolaysız olarak toplumla ilgilidir. Zira modern sınırlar, ulus-toplumun nerede başladığına ve nerede bittiğine işaret eden ve “bizi” kuran temel kodlardır. Bu nedenle ulus-toplum aynı zamanda bir teritoryal toplumdur. Sınırlar, ulus-devlet açısından toplumu/ulusu inşa etmede en önemli ve en işlevsel aygıtlardan biridir. Ulus-devlet açısından sınırlar ve teritorya, halkları ulus haline getirmek için diğer her şeyden çok daha fazla öneme sahiptir. Halkları bir ulus haline getirmenin en işlevsel ve kapsamlı biçimi teritoryanın, coğrafi ve jeo-politik bir varlık olmaktan ziyade vatan olması, vatanlaşmasıdır. Neticede ulus olmak, teritoryal toplumsallaşmayla ve teritoryal bilinçlilikle mümkündür. Bu da modern toplumu kendisinden önceki toplumsallık biçimlerinden ayıran en önemli özelliğidir.

Sedat Demir

Özet: İlişkisel sosyoloji son dönem sosyoloji tartışmalarındaki -belki de en önemli- yaklaşım olarak savunulmaktadır. Her ne kadar onun bir yaklaşım olarak yeni bir şey önermediği, hatta bir yaklaşım dahi olmadığı eleştirisi yapılsa da bu, kendilerini ilişkisel sosyolog olarak görenlerin onu güçlü bir biçimde savunmasına ve daha yoğun olarak sosyolojik tartışmalara sokma çabalarına engel değildir. Bu, ilişkisel sosyolojinin daha iyi anlaşılması için onun farklı bağlamlarda tartışmaya açılmasını bir anlamda zorunlu kılar. Böyle bir anlama çabası ilişkisel sosyolojiyi övgü-yergi diyalektiğinin ötesinde anlama olarak anlaşılmalıdır. Bu makalenin amacı söz konusu temel bağlamlardan olan ilişkisel sosyolojinin toplum kavrayışını analiz etmeye ve anlamaya çalışmaktır.

Ali Fikret Aydın

Özet: İnsanlık tarihi boyunca gözetim pratikleri, iktidarlar tarafından kitleleri kontrol etmek amacıyla kullanılmıştır. Teknolojik gelişmelere paralel olarak gözetimin de alanı genişlemiştir. Özellikle bilişim ve iletişim teknolojisindeki ilerlemelerle birlikte gözetim faaliyetleri, gündelik hayatın her alanını kaplamaya başlamıştır. Dolayısıyla dijitalleşen dünyadaki günümüz toplumları “gözetim toplumları” olarak nitelendirilebilir. Bu yeni gözetim toplumunda gerek devletler gerekse şirketler, kişisel bilgilere eskisinden daha kolay erişmekte ve depolanan veriler çeşitli amaçlarla kullanılabilmektedir. Gözetimin dijitalleştiği günümüz dünyasında bilhassa sosyal medyanın gözetimde aktif rol üstlendiği söylenebilir. Sosyal ağlarda mahremiyetini kamuya açık hale getiren kullanıcılar, gönüllü olarak özel bilgilerini bu platformlarda sergilemektedir. Bir yandan gözetleme edimini yerine getiren bireyler diğer taraftan gözetlenmenin hazzını yaşayabilmektedir. Görünür olmanın cazibesi, kişilerin özelini daha fazla paylaşmasına yol açabilmektedir. Bu da gözetim mekanizmasının, işlerliğini daha güçlü şekilde devam ettirmesini sağlamaktadır. Bu çalışmada gözetim olgusu ele alınarak dijitalleşen günümüz dünyasındaki gözetim toplumu ve bu toplumda ortaya çıkan dijital gözetim anlatılmıştır.

Ahmet Ayhan Koyuncu & Zeynep Dilekli

Özet: 1980’lerden sonra etkili olan postmodern düşünce, birçok düşünürü etkilediği gibi Bauman’ı da etkilemiştir. “Çelişkilerle dolu bir proje” olarak tanımladığı moderniteye sert eleştirileri, Bauman’ın, postmodernitenin öncüsü hatta peygamberi olarak nitelendirilmesine neden olmuştur. Başlarda, çeşitli nedenlerle moderniteyi eleştirdiği için Bauman, analizlerini postmodern düşünce üzerinden şekillendirmeye çalışmıştır. Fakat “Akışkan Modernite” eseriyle birlikte içinde bulunduğumuz dönem için postmodern tanımlamanın da yanlış olduğunu kabul etmiş ve dönemi en iyi tanımlayan kavramın, belirsizliklerin hâkim olduğu akışkan modernite olduğunu ısrarla vurgulamıştır.   

Aydın Aktay

Gözde Aykut & Recep Bozkurt

Özet: Toplumsal tipolojiler, toplumların “siyasi, dini, ekonomik, hukuki, kültürel hatta yaşam tarzlarına” göre değişiklik göstermektedir. Toplumsal tipolojiler en genel anlamda toplumsal durumun adlandırılmasıdır. Her dönemin kendine ait toplumsal özellikleri olmasından dolayı toplumlar farklı tipolojilerle tanımlanmış ve düşünürler tarafından yorumlanmıştır. Güney Koreli yazar ve kültür kuramcısı Byung-Chul Han günümüz geç modern toplumunu birden fazla tipolojiler ile adlandırmıştır. Han, toplumsal tipolojileri oluştururken üzerinde durduğu konuların başında neoliberal iktidar analizi gelmektedir. Han birçok toplumsal tipolojilerden bahsetmektedir, fakat bunların hepsine çalışmada yer verilmemiştir. Çalışmamızın ana başlıkları şunlardır: şeffaflık toplumu, disiplin toplumundan kontrol toplumuna, olumluluk toplumu, başarı ve performans toplumu ve yorgunluk toplumudur. Bu başlıkları oluşturulurken kronolojik bir sıra takip edilmeye çalışılmıştır. Çünkü bu çalışmadaki temel amacımız Han’ın toplumsal tipolojilerinin genel bağlamını ortaya çıkarmak ve literatüre katkı sağlamaktır.

M. Oğuzhan Güner

Özet: Toplum 5.0 kavramı günümüzde sosyoloji dışı disiplinlerin kapsamlı analizlerine tabi tutulmasına karşılık sosyoloji sınırları içerisinde tartışılması değerli bir konudur. Bu çalışma, Toplum 5.0 kavramının ne olduğu ve onun ihtiva ettiği e-yaşam kavramının etrafında sosyolojik bakış açısıyla ele almaktadır. Çalışmada ağırlıklı olarak iki rapora yer verilmiştir ve Toplum 5.0’ın ne olduğu bu iki rapor üzerinden tartışılmıştır. Çalışmada teorik bir tartışma yürütülmüştür. Teorik zemin, Toplum 5.0 kavramının ilk ortaya atıldığı Japonya’dan hareketle başlayan tarihsellikte Almanya’da iki kuruluşça gerçekleştirilen raporun tartışmaya dahil edilmesiyle birlikte; yapılan araştırmalar ve bu yeni toplum tanımının genel işleyişi beklentiler ve mevcudiyetler temelinde inşa edilmiştir. Analiz ikincil kaynaklar kullanılarak yapılmış, raporların aktarılmasında betimsel analiz kullanılmış ve çalışmanın tartışma kısmında tartıştığı konu itibariyle en uygun düştüğü düşünülen Wright Mills’in sosyolojik tahayyül olarak isimlendirdiği yaklaşım tercih edilmiştir. Çalışmanın bir diğer önemli vurgu kısmı Toplum 5.0’ın koşullarını hazırladığı e-yaşam’ın bizlere neler anlattığı hususudur. Nihayetinde e-yaşam’ın içerdiği pratiklerin ve kültürel örüntülerin de metin bağlamında altı çizilmiştir. Çalışmanın sonunda Toplum 5.0 tanımıyla anlatılan yeni toplum tahayyülünün içerdiği anlamdan hareket ile modernitenin bu yeni toplum tanımında yaşama alanı bulduğu önermesi ileri sürülmüştür. Bu yeni toplum tanımı ise sanal toplum ve sanal birey kavramları etrafında tartışılmıştır. Son olarak Toplum 5.0 tanımından hareketle sonrası için pek çok çalışma için soru fikirleri, çalışmanın belki de görünmeyen en önemli gizli vurgularından olmuştur.

Reşat Açıkgöz

Özet: Bu yazıda, Türkiye kent yoksulları örneğinde, yoksulların kentsel mekânlardaki marjinal ve enformel dünyaları resmedilmeye çalışılmaktadır. Genellikle toplumun çeperindeki gecekondularda veya kentin iç bölgelerindeki çöküntü alanlarında inşa edilen bu dünya, yaşam tarzı ve kültürüyle egemen topluma aykırılık gösterir. Bu dünyayı resmeden farklı yaklaşımlar vardır. Yoksulluk kültürü yaklaşımı, bu dünyayı yoksulların topluma bir uyumu ve tepkisi olarak betimler. Sessiz tecavüz yaklaşımı, bu dünyayı yoksulların aktif var olma mücadelelerinin gerçekleştiği ve kendilerini egemen topluma karşı özerk hissettikleri bir yaşam alanı olarak görür. Fakr-u kanaat bakış açısı, yoksulların yaşam etiğine ve yaşamın zorlukları karşısındaki yeteneklerine vurgu yaparak bu dünyayı özgürleştirici bir alan olarak sunar. Bir bütün olarak toplumsal yaşam alanlarına, geçimlerini temin etme yollarına, egemen toplumla kurdukları ilişki biçimlerine, ahlaki değerlerine ve kültürlerine bakıldığında Türkiye kent yoksullarının her üç yaklaşıma ait özellikler gösterdikleri görülür. Buna göre, yoksullar hem birtakım avantajlara hem de çeşitli dezavantajlara sahiptirler. Marjinallik, enformalite, ayrımcılık, toplumsal ve mekânsal dışlanma en ciddi dezavantajlar olarak ön plana çıkarken en önemli avantaj da kenardaki yaşam tarzının tüketim kültürüne karşı bir kalkan görevi üstlenmesidir. Zira fakr-u kanaate dayalı bir yaşam tarzı, kendi yaşam pratiği temelinde bir yaşam tarzı inşa etme imkânı sunması bağlamında, kapitalist toplumun tüketim ve israf eksenli yaşam anlayışına karşı bir direniş potansiyeline de sahiptir.

Mehmet Çakır

Özet: Sosyal adalet kavramı literatürde sıklıkla ekonomik haklara erişim olarak ele alınmaktadır. Kanaatimizce bu yanlış ve aynı zamanda eksik bir eylemdir. Çünkü meselenin sadece iktisadi yönü bir yana bu kavram sosyal, siyasal, hukuki ve kültürel anlamda hak ve özgürlüklere dair özel anlamlar içermektedir. Adalet, toplum içerisindeki bireyin, ırkına, cinsiyetine, gelir durumuna veya dağıtılan avantajların iyi veya kötü oluşuna bakılmaksızın evrensel kurallar veya normların titiz bir şekilde uygulanması olarak tanımlanır. Sosyal adalet ise sömürü ve baskıya bir tepki olarak doğan, adil olarak nitelendirilebilecek bir toplumsal yapının şekillenmesinde esas alınması gereken ilkeler bütünü olarak değerlendirilir. Diğer bir ifade ile birey ile toplum arasındaki dengesizlikleri gidermek, eşitsizlikleri ortadan kaldırmak, eşitsizliklerin nedenlerini ortaya koymak gibi kutsal amaçları bulunmaktadır. Buradan hareketle bu makalenin temel amacı adil bir toplumun inşasında ihtiyaç duyulacak sosyal adaleti politik, ekonomik ve hukuki bir düzlemde ele alıp yorumlamaktır. Bu yorumlama işlemi, Rawls’ın hakkaniyet olarak adaleti, Marx’ın bölüşüm adaleti ve Weber’in Kadı adaleti kavramsallaştırmaları üzerinden gerçekleştirilmektedir.

Nuh Akçakaya

Fatma Dore

Özet: XIX. yüzyılda Büyük Britanya’da hızlı makineleşme ve kapitalist üretim sisteminin doğurduğu Sanayi Devrimi, ekonomik ve toplumsal hayatı kökten değiştirdi. Bu değişimin kötü çalışma koşulları, çevre tahribatı, kirlilik ve hastalıklar, estetikten yoksun kalitesiz malların kitlesel üretimi, aşırı tüketim ve bunların yanısıra artan yoksulluk ve yabancılaşma duygusu gibi birçok alanda olumsuz etkileri oldu. Bu dönemde yaşamış İngiliz düşünür ve sanatçı William Morris (1834-1896), bu yıkıma karşı büyük tepki gösteren önemli şahsiyetlerden biridir. Bu gidişata bir yanıt olarak, 1891’de yayınladığı Hiçbiryerden Haberler adlı ütopik romanında ise alternatif bir realite olarak daha sakin, mütevazi, adil ve mutlu bir toplum geleceği sunar. Bu makale, William Morris’in diğer eserlerini de göz önünde tutarak, ütopyasında ortaya koyduğu döneme ilişkin sorunların giderildiği çözüm modelini inceler. Çalışma, Morris’i bu eseri yazmaya motive eden yukarıda bahsedilen sorunlara bakarak çözümü bağlamsallaştırırken, aynı zamanda değinilen sorunların günümüz dünyasında daha geniş ölçekte nasıl var olduğunu da gösterir. Bu temelde, makale Morris tarafından önerilen çözümün bugün hala geçerli olduğunu savunur.

Adem Üstün Çatalbaş

Özet: Sömürge dönemi boyunca, İspanya Krallığı Amerika kıtası boyunca elinde tuttuğu bölgelerde bir kast sistemi kurmuştu. Bu İspanyol kast sistemi toplumsal grupların etnik arka-planına göre düzenlenmiş ve yerli topluluklar, kendi topraklarında bu kast sisteminin en alt katmanlarında kendilerine yer bulabilmişlerdi. Bağımsızlıktan sonra birçok Latin Amerika toplumunda İspanyol usulü kast sistemi hala toplumsal ilişkileri etkilemektedir. Bolivya kast sisteminin kalıntılarının gözlemlenebildiği en çarpıcı örneklerden biridir. Bolivya nüfusunun çoğunluğu yerli (çoğunlukla Keçuva ve/veya Aymara) kökenlere sahip olmasına rağmen, yakın zamana kadar bağımsız Bolivya’nın nimetlerinden hiç faydalanamamışlardı. Bu denemenin amacı, 2019 Bolivya seçimleri sonrasındaki siyasi kaosa sebebiyet veren muasır toplumsal eşitsizliklerin kökenlerini incelemektir. Bu denemenin temel sorusu şudur: ‘Sömürgeci ve sömürge-sonrası ırkî düzen Bolivya’daki siyasi ilişkileri nasıl etkilemektedir?’

Ahmet Sarı

Hz. Adem’in bilgi bakımından “bütün isimlerle donatılmış” (Kur’ân, 2/31) olması, cennette yasak meyveyi yemesiyle yeryüzüne indirilirken, dünyayı yeni bir yurt edinirken, insanlık adına da ağır ağır topluluk oluşturmaya başlaması sosyolojinin belki de kaynağı olarak görülebilir. Sosyoloji insan tekiyle değil iki kişinin varlığıyla başlıyorsa insanlar çoğalmış, o zamandan bu yana onlarda topluluk bilinci iyiden iyiye gelişmiştir. Hz. Adem’e yüklenen isimler, ilk insanın kendinden sonra yaratılacak kişilerle, kendi aralarında anlaşmalarını sağlayacak bir dille de donatılmış olduklarını gösterir bizlere.