5 DİVAN KALEMİ | Editör

Korkut TUNA

Toplum oluşmuş/oluşturulmuş ve servisi yapılmış kavram ve yaklaşım biçimleriyle, onların izin verdiği sınırlılıklarla ele alınmamalıdır. Sosyoloji söylenenlerin değil olup bitenlerin bilimi olma yönünde meselelere yaklaşmalı, topluma bakışını ve ele alış biçimini sınırlayan kavramlardan ve yaklaşım biçimlerinden uzaklaşarak olup bitenleri ele almalıdır.

Yasin AKTAY

Sosyolojinin bu günkü durumu üzerinde düşünürken, yitik bir şeyden bahsedeceğimize göre, bir miktar romantik, hatta nostaljik bir duygunun etkisi altında olacağız demektir. Yitik olan, daha önce sahip olunan bir şeydir. Daha önce sahip olunduğu halde bugün elde olmayan bir şey. Elde olmadığından dolayı da bir eksiklik duygusu, bir noksanlık durumu ortaya çıkaran bir şey. Sosyoloji üzerine son zamanlardaki yapılan tezlerin verilen konferansların veya sunulan tebliğlerin önemli bir kısmının konularına bir göz atıldığında bu yitiklik duygusunun izlerini bir çok yerde görebiliriz. Sosyoloji ve felsefe arasında, sosyoloji ve siyaset arasında, sosyoloji ve ütopya arasında, sosyoloji ve kendisine uygun bir metodoloji arasında kurulmaya çalışılan bütün bağlantılar, hep bu yitiklik duygusunun etkisini hissettiriyor. Bütün bu açılardan sosyolojinin bir gerileme içinde olduğu düşüncesi var. Bu düşünceye yön veren şey nedir? Bir bilgi midir? Yoksa bir hissiyat mıdır? Bir hissiyata yol açan bir bilgi midir? Yoka bilginin hissiyattan bağımsız başka bir kaynağı var mıdır?

Köksal ALVER

Türkiye’de sosyoloji bir asrı aşkın süredir modern bilim vasfıyla yer etmiştir. Bunun öncesinde gelişkin ve yetkili bir sosyal düşüncenin olduğu bir vakıadır. Pek çok eksiğine ve dezavantajlarına rağmen, bir Türk sosyolojisi olgusundan söz etmek mümkündür. Sosyoloji ikliminde yetişen entelektüeller, düşünürler, yazarlar ve sosyologların varlığı; bunun yanında sözü edilen kişilerin çalışmalarıyla oluşan dikkate değer sosyolojik bilgi, kendi bağlamında Türk sosyolojisinin değerlendirilmesini gerekli kılmaktadır.

Ramazan YELKEN

Mustafa ORÇAN

Bu çalışmanın amacı, sosyolojinin Türkiye’ye girişinin 100. yılında sosyolojik çalışma ve eğilimlerin ne durumda olduğunu ve yeni bir yüzyıla girerken sosyolojinin hangi nitelikte seyredeceğine dair beklenti ve tartışmaları gündeme getirmeye çalışmaktadır. İlk önce sosyolojik çalışmalarda görülen değişimin beslendiği kaynaklar olarak Avrupa ve Amerikan kıtasındaki sosyolojik etkilenmelere yer verildikten sonra, Avrupa Birliğine Giriş sürecinin sosyolojiyi, sosyologları ve sosyolojik çalışmaları hangi yönde etkilediği konuları üzerinde durulmaktadır. Daha sonra, 21. yüzyılın ilk yarısına kadar sosyolojide hangi alt çalışma alanlarına ihtiyaç duyulacağı ve sosyolojik çalışmaların önceliğinin ne olması ve neye hazırlıklı olmaları gerektiği konuları değerlendirilmeye çalışılmaktadır. Son olarak, “Gelecekte Türkiye’deki sosyolojik çalışmaların özgünlüğü ve kendi kavram ve kuramlarını üretebilme imkanı nedir?” şeklinde ki soruya kısmen değinilecektir.

Ahmet Koyuncu

Sosyolojinin ülkemizde bağımsız bir bilim dalı olarak ortaya çıkmasından günümüze geçen bir asırlık sürede bazı ekoller Türk sosyolojine damgalarını vurmuştur. Bu çalışma da sosyolojinin ülkemizde karşılık bulduğu Osmanlı son döneminden başlayarak sosyolojimizin tarihsel serüvenin de önemli durak noktaları olan bu ekollere yer verilecektir. Söz konusu ekollerin ortaya çıktığı sosyal, siyasi ve toplumsal şartlar da dikkate alınarak sosyoloji nasıl tanımlandıkları ya da sosyolojiye nasıl bir misyon yükledikleri, ilgi alanları, öne çıkan konular, dönemim önemli isimleri, kullanılan metodoloji, Batılı kavram, yöntem, ekol ve düşünürler ile kurulan ilişki ve dönemsel farklılıklalar ele alınmıştır. Bu yolla, Türk sosyolojisinin söz konusu tarihsel süreçte Türk toplumunu anlama ve açıklama hususunda nerede durduğu, Batı sosyolojisinin Türkiye’deki yansımaları ve etkileri ile Türk sosyolojinin kendine özgü sorunlarına değinilmiştir.

Ali Yaşar SARIBAY

Türkiye’de Sosyoloji disiplininin ihdas edilişinin 100. yılı bir akademik muhasebe yapmayı gerektirirse, bunu iki katmanda gerçekleştirebiliriz. Birinci katmanı ontolojik olarak adlandıracağım. Bu katmanda hep yapıla gelenin, Sosyolojiyi var eden nedenler, onun varlık kaynağının ne(ler) olduğu üzerinde durulduğunu söyleyeceğim. Nitekim Sosyolojinin Türkiye’deki ta 19. yüzyılın sonlarında başlayan serüveni; esas itibariyle bir devletin bekası etrafında dönen tartışmalara ilişkin olarak ortaya çıkmıştır. “Bu devlet nasıl kurtarılabilir?” sorusunun cevabını arayan fikri mesaiye; Avrupa’da da taze kurumlaşma aşamasında olan ve kapitalizmin değişim rüzgârının eşlik ettiği toplumsal düzen meselesi üzerinde kafa yoran bir disiplin, Sosyoloji ilham vermiştir. “İlham vermiştir” ama kendi üzerine kendisi gibi düşünmeye değil! O kadar ki, Sosyoloji disiplininin tâbiri câizse kurumsal kurucu babası Ziya Gökalp bile, “bu devlet nasıl kurtarılabilir?” sorusunun cevabını ararken, kendi toplumuna Durkheim’ın gözleriyle bakmış, zihniyle yaklaşmıştır.

Suvat PARİN

Türkiye’de üniversitelerin sosyoloji bölümü öğrencileri 1994 yılında başlattıkları ve 2014 yılı itibariyle yirmincisini gerçekleştirdikleri Sosyoloji Öğrencileri Kongresi adı altında süreklilik gösteren bir akademik etkinliğe imza atmış durumdalar. Bu çalışmanın amacı, 1994 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bölümü öğrencileri tarafından başlatılan Sosyoloji Öğrencileri Kongreleri’ni bir bütün olarak betimlemek, yirmi yıllık süreçte oluşan birikimi değerlendirmek, kongrelere katılım sağlayan öğrencilerin cinsiyet, üniversite ve konu edindikleri problematikler/tartışmalar bağlamında nasıl bir kümelenme gösterdiklerini ortaya koymaktır.

Ertan ÖZENSEL

Lütfi SUNAR

Türkiye’de toplumsal değişimle ilgili çalışmalar çok fazla değildir. Bu çalışmalar arasında belirli kuramsal temellere yaslanan ve kapsamlı açıklamalar geliştirebilenler ise iyice kısıtlıdır. Öte yandan toplumsal değişme daima modernleşme ile birlikte ele alınmaktadır. Hatta pek çok ismin toplumsal değişmeyle ilgili temel fikirlerini ortaya çıkarabilmek için onların modernleşme analizlerini incelemek gerekmektedir. Esasında bu tür bir iç içe geçmişlik sosyolojinin dil ve kavramlarından kaynaklandığı kadar; Türkiye’nin modernleşme macerasının bizatihi kapsamlı bir toplumsal değişime tekabül etmesinden de beslenmektedir. Dolayısıyla modernleşme ve toplumsal değişim daimi olarak birbirinin içine geçmiş olarak ele alınmaktadır. Bu çalışmaların tasnif edilmesi, birbirleriyle benzerliklerinin ve farklılıklarının ortaya konulması alanda yapılabilecek yeni çalışmalara zemin oluşturması bakımından önem arzetmektedir. Bu tür bir tasnifin en sağlıklı biçimde yapılabileceği zemin bu çalışmaların dayandıkları kuramsal temellerden hareketle gerçekleştirilebilir. Bu çalışmada Türkiye’de toplumsal değişimle ilgili çalışmaların kuramsal zemini olarak Marksist ATÜT yaklaşımı, Weberyenpatrimonyalizm modeli ve yapısal işlevselci modernleşme kuramları belirlenmiştir.

Mustafa Aydın

Türkiye’de, Batı sosyolojisi bağlamında din sosyolojisi çalışmaları bir hayli yenidir. 20. yüzyılın ortalarına kadar yeterli ilgi görmemiştir. Bunda pozitivizmin dine bakışı etkili olmuştur. Bununla birlikte dinin aydınlarda uyandırdığı olumsuz tavrın yanında Cumhuriyet rejiminin din ile ilgili tutum ve kaygılarının önemli bir yeri olmuş olmalıdır. İşin gerçeği modern din sosyolojisi bağlamındaki bu gerçeğin yanında Türkiye’de din sosyolojisi alanı ile ilgili çalışmaların bir hayli gerilere götürülebileceğini söyleyebiliriz. Esasen modern bilim formundaki bir din sosyolojisinin ancak yüzelli yıllık bir geçmişi varsa da dintoplum ilişkisini kuran düşüncenin tarihi eskidir. Biz bu makalede modern sosyolojide din sosyolojisi çalışmalarını dört sosyolog üzerinden değerlendirmekteyiz.

Necmettin DOĞAN

Aydın Türkiye’de her zaman ilgi çekici bir konu olmuştur. Bu ilgi kendisini Türkiye’deki aydın sosyolojisi literatüründe de gösterir. Fakat hem aydın sosyolojisinin bir disiplin olarak muğlak olması hem de Türkiye’de aydına yönelik yaklaşımların daha çok ideolojik bir çerçevede ele alınması, Türkiye’deki

Ferhat Tekin

Sınır sosyolojisi insanların sınırlar üzerinden kendilerini nasıl tanımladıklarından ve onları nasıl algıladıklarından; sınır insanlarının ya da topluluklarının karşı tarafla kurdukları sosyal, siyasal, ekonomik, dinsel, kültürel vs. ilişkilere kadar geniş bir alanla ilgilenir. Bu çerçevede söz konusu algı ve ilişkilerde karşı tarafla benzerlik ve uyumun, farklılık ve çatışmanın rolü ve önemine odaklanır. Dolayısıyla bu metinde yaklaşık 3000 km’lik kara sınırlarına sahip ve sekiz dokuz ülkeye komşu olan Türkiye’de sınır sosyolojisinin yeri tartışılmaktadır. Makalede genel olarak Türk sosyolojisinde sınıra yönelik ilgisizliğe dair eleştirel bir değerlendirme yapılmaktadır. Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan beri sınırlara yönelik ciddi bir hassasiyet göstermiştir. Çeşitli söylem, sembol ve ikonlarda ifade bulan bu hassasiyet, bir yandan yeni toplumu (ulusu) inşa etmek amacıyla, diğer yandan da bölünme ya da toprak kaybetme paranoyasıyla sürekli canlı tutulmuş ve genelde sosyal bilimlerin özelde ise sosyolojinin sınıra yönelik ilgisizliğini fazlasıyla etkilemiştir. Bu bağlamada metodolojik nasyonalizm ve metodolojik devletçilik’te ifade bulan bu anlayışın Türkiye’de sosyolojinin sınıra bakamayışının ya da ilgisizliğinin temelinde yattığını söylemek mümkündür.

Erhan TECİM

Türkiye’de sosyolojinin gelişimi ve yeni sosyolojik alanların ortaya çıkması dikkate alındığında, sağlık sosyolojisinin yeni bir yönelim olduğu ve iki binli yıllara kadar çok rağbet görmediği anlaşılmaktadır. Bu makalede böyle bir serüvenin incelemesi yapılmaktadır. Buna karşın sağlık sosyolojisi alanı, Kıta Avrupası ve Amerika’daki sosyologlar için 1900’lerden beri yoğun şekilde çalışılmakta olan bir alandır. Hatırı sayılır bir literatür oluşturan yabancı araştırmacılar arasında sağlık sosyolojisinin konusu, araştırma yöntemleri, hastalık ve kültür-toplum ilişkisi gibi konular çokça çalışılmaktadır. Bu makalede, sağlık sosyolojisine dair şu açılardan genel bir çerçeve çizilmeye çalışılmıştır. Sağlık sosyolojisinin konusu ve içeriğine dair kısa bir analizin arkasından sağlık ve toplum etkileşimi ele alınmıştır. Alt başlıklarda, ‘sağlık sosyolojisi çalışmalarının benzer konuları ele alan disiplinlerden nasıl ayırt edilebileceği hususları’ ve ‘neden sağlık-hastalık konusu ile toplum ve kültür ilintilidir’ sorusunun cevabı aranmaktadır. Türkiye’de sağlık sosyolojisi alt başlığında ise, geçmişten günümüze gelinen süreçte sağlık sosyolojisi çalışmalarından bahsedilmiş ve bazıları kısa bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur.

Zülküf KARA

Türk sosyolojisi için yeni ve heyecan yaratan bir alan olarak öne çıkan beden sosyolojisi son dönem çalışmalarla sosyal bilimlerde önemli mesafeler katetmiş görünmektedir. Öyle ki bedenin toplumsal alandan, güç, iktidar ve yeni teknolojiler alanına kadar geçirdiği bir dizi sosyolojik süreç yeni teorik önerilere kapı aralamıştır. Sosyal bilimlerde yaratıcı düşünce repertuarıyla bilinen Deleuze eksenli bu çalışmada, Arzu Makinesi, Organsız Beden, Anti-Ödipus, Yersiz-Yurtsuzluk, Şizo-analiz, Göçebe Düşünce, Rizom, Affect, Assamblage, Oluş ve Fark kavramları eşliğinde beden sosyolojisi için yeni teorik imkânlar tartışılacaktır.

Mehmet KARAKAŞ

Milliyetçilik, sahip olduğu ideolojik karakterine rağmen, mutlak anlamda sağ, sol veya herhangi bir dinsel görüşün politikası olarak tanımlanamaz. Ne olduğu konusunda ise ancak somut örneklerine bakılarak bir karar verilebilir. Kültürel ve siyasal zeminde bir ideolojik perspektif olarak ortaya çıkan Türkçülük akımı da dönemsel gelişmelere bağlı olarak eklektik bir yapı ekseninde şekillenmiştir.

Mustafa Kemal ŞAN

Türkiye’de sosyolojinin kurumsallaşarak bilimsel bir disiplin haline gelmesinde hiç kuşkusuz Ziya Gökalp’in çabalarının büyük önemi bulunmaktadır. Gökalp gerek İmparatorluğun yıkım aşamasının canlı bir müşahidi sıfatı ile ve gerekse de Cumhuriyetin kurucu elitlerinin fikir babası özelliği ile önemli fonksiyonlar icra etmiş bir sosyoloğumuzdur. Gökalp bir yandan Türkiye’de sosyoloji disiplininin kuruluş aşamasında aldığı rolü ile öte yandan da onun Türkiye’nin kimlik siyasetini kuran kişi olarak görmek mümkündür. Bu yazıda Ziya Gökalp’in bütün düşünceleri üzerinde durulmayacak, yaklaşımları içinde Türk modernleşmesinde önemli etkileri olan Kültür ve Uygarlık ayrımı üzerinden gidilerek bu ayrımın hangi gerekçelere istinaden kurumsallaştırılmış olabileceği üzerinde durulacaktır. Bu ayrımın Türk düşün hayatında ne tür eleştirilerle karşılandığı yine bu makalenin sınırları içinde tartışılarak Gökalp düşüncesinin günümüz toplumuna neler ifade ettiği üzerinde kısaca durulacaktır.

Erhan Berat FINDIKLI

Bu makalede, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Yakup Kadri Karaosmanoğlu, İsmail Hakkı Tonguç ve Nusret Kemal Köymen gibi Kemalist aydınların, köy ve köycülükle ilgili ürettikleri söylemlerde kullandıkları çoğul imgeler, tarihsel ve kültürel referanslar, içinde bulundukları bireysel koşullar, elitizm stratejileri, köy söylemi üzerinden şehri tanımlama çabaları, ulus inşasının farklı düzlemleri, hegemonik dil ve ilişkiler, yakın okuma ve söylem analizleri aracılığıyla irdelenmekte, daha geniş bir dünya konjunktürü ve dünya tarihi ile iletişimsellik içinde çözümlenmektedir. Kuramsal çerçevenin oluşturulmasında Charles Tilly’nin “Patika Bağımlılığı” kavramının yanı sıra HomiBhabhan’nın post-kolonyal çalışmalarda ötekinin inşa ediliş biçimleri konusunda geliştirdiği söylemlerden yararlanılmıştır. Makale, Erken Cumhuriyet’teki köycülük tartışmalarının, dönemi otoriter “tek-parti rejimi”ne rağmen, tekil değil çoğul söylemler alanı olduğunu, farklı hegemonik ilişkilerin ve toplumsal aktörlerin benzerlikler kadar tikellikler de üreterek sürekli değişip dönüşerek, çok katmanlı, karmaşık bir doku oluşturdukları görüşünü savunmakta, söz konusu tarihsel deneyimin, Türkiye’de kırsal sosyoloji, kırsal tarih ve tarihsel sosyoloji için yeterince değerlendirilememiş önemli bir kaynak sunduğuna dikkat çekmektedir.

Mazhar BAĞLI

İnsanlığın bu dünyadaki serüvenini genel hatları ile bir “göçler tarihi” olarak tanımlayan okumalar var. Gerçekten de insanoğlu, yabancısı olduğu bu dünyada her zaman bir arayış içinde olmuştur. Sahip olduğumuz “kusursuzluk özlemi” bizi hep bir arayış içinde olmaya itmiştir. Bu arayışın en bilinen yansımalarından birisi de göç veya göçlerdir. Daha iyi bir konum arama çabası, bazen somut olarak yer değiştirme şeklinde gerçekleşir. İnsanın içinde doğduğu mekânla arasında kurduğu romantik ilişkiden dolayı mekanın terk edilmesi her zaman dramatik sonuçlar doğurur. İster çatışmalardan dolayı olsun, ister daha iyi bir yaşam standardı arayışı için olsun her mekânsal hareketlilik yeni bir sosyolojiyi beraberinde getirir.

Sıtkı KARADENİZ

Aşiret konusu, Ziya Gökalp’in “Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler” (1922) adlı araştırmasıyla Türkiye sosyolojisindeki yerini almıştır. Aşiretin, sosyolojiye bu erken ittisalı, tarihselliği, varolma biçim ve seyri, kendine özgü yapısı ve belli bir toplumsallık biçiminin belirleyiciliğine karşın, yeteri akademik ilgiyi neden cezbedemediği ise, tartışılması gereken bir konudur. Bu metinde geliştirilen temel iddia, meselenin, kurulmakta olan “ulus-devlet”in refleksleri, idealleri ve tehdit algılarının yedeğinde ele alınmasının, “aşiret” meselesine bakışı da etkilediği ve bugüne kadar da bu bakışın etkisinden kurtulamadığı şeklindedir. Metin, “aşiret” konulu çalışmaların, özellikle akademi ve daha özelde de sosyoloji içerisinde nasıl bir yer işgal ettiğini ve hangi güzergâhları takip ettiğini göstermeye çalışarak bu iddiayı tartışmaya açmaktadır.

Ayşe CANATAN

20.yüzyıl endüstrileşmenin getirdiği modern toplum hayatı ve etkileriyle dikkati çekmiştir. En önemli özelliği ise tıbbın gelişmesi ile doğumda ve hastalıklardan ölümlerin azalması ile doğum oranlarındaki düşüş olmuştur. İkinci özellik ise savaşların ardından 20. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren nüfusun hızla artması ve nüfus yaşlanmasıdır. Öncelikle gelişmiş ülkelerde artan nüfus, günümüzde ise gelişmekte olan ülkelerde sosyal refahın gelişmesiyle hızla artmaya başlamıştır. Yaşlıların nüfus içinde oranı arttıkça ihtiyaçlarına ve beklentilerine yönelik çalışmaların yapılması gerekmektedir. Bu yazıda yaşlılık ve yaşlanma nüfus açısından ele alınmıştır.

Cevat ÖZYURT

Bu çalışmanın amacı, Gökalp’in siyasal düşünceleri ile sosyolojisi arasındaki ilişkiyi ortaya koymaktır. Bu amaca ulaşırken öncelikle Gökalp’in hayatı üzerine kısa bilgiler verilmekte, ardından Gökalp düşüncesindeki dönemsel değişikliklerin ana hatları ortaya çıkarılmaktadır. Çalışmanın ana kısmında ise Gökalp’in oluşturmaya çalıştığı “milli sosyoloji” analiz edilmekte ve bu sosyolojinin belli bir ideolojiye endekslenmiş olmasının hem Gökalp sosyolojisi için hem de Türk sosyolojisi için doğurduğu sorunlar tespit edilmeye çalışılmaktadır. Bu arada Gökalp’in sosyolojinin desteği ile oluşturmaya çalıştığı “Türkçülük” anlayışının mahiyeti ve bu anlayışın nasıl bir “millet” algısı üzerinde yükseldiği de araştırılmaktadır. Çalışmanın alanı Gökalp’in Osmanlı dönemindeki (1918’e kadar) yazılarını kapsamaktadır. Gökalp’in çalışmalarında sosyolojik analizler ile siyasal analizlerin iç içe geçmiş olması onun sosyolojisini de ideolojisini de belirsizleştirmektedir. Bu belirsizliğin ortadan kaldırılması için yazımızda siyasal düşüncelerini aktardığı Türkleşmek İslamlaşmak ve Muasırlaşmak kitabı ile sosyolojik yaklaşımını ortaya koyduğu İçtimaiyat Mecmuası’nda yayınlanan makaleleri eksen alınmıştır.

Sosyolojinin misyonu, dili, amacı, bakış açısıyla ilgili neler söylenebilir? Hangi argümanlardan hareket etmiştir sosyoloji? Batı’da ilk ne zaman, nasıl oluşmuştur? Böyle başlayalım önce…

Öncelikle genel manada sosyolojiye bakış açınızı konuşmak isteriz. Size göre sosyoloji nasıl bir uğraş ve bilimdir? Sosyolojinin dili, söylemi, amacı, bakış açısı hangi eksenlerde kurgulanmıştır? İnsanı ve toplumu anlamada hangi argümanlardan, zeminden, kalkış noktalarından hareket etmektedir?