Şahin Bakışlı Bülbül Avazlı İnsan, dokunduğu hemen her şeyi mana dünyasına katmasını bilir. İnsan, gördüğü, baktığı, hissettiği, iş gördüğü, kullandığı hemen her şeye bir ‘mana’ yükleyip onu ‘kültür dünyası’na dahil eder. İnsanın ilişki kurduğu tüm varlıklar onun kültür dünyasının temel unsurlarına dönüşür. Canlılar, cansızlar, maddeler, nesneler, bitkiler, hayvanlar, coğrafyalar, iklimler, mevsimler, gökler, yerler, hasılı on sekiz bin alem insanın kültür dünyasında yeniden yorumlanır ve anlamlandırılır. İnsan hayatı bütün bunlarla dolar ve bir süreç şeklinde değişerek-dönüşerek işler. Hayvanın toplumsal inşası, kültürün ana kodlarından biridir. Sosyoloji toplumsalda olup biten her şeye tutkuyla yönelir, oradaki manayı keşfetmeye girişir. Hayvan etrafında kurulan toplumsal dünya, ilişki biçimleri, üretim ve tüketim hadiseleri ciddi sosyolojik çıkarımları davet eder. Hayvanın sesinde-soluğunda insan dünyasının pek çok yansımaları seyredilir. Hayvan kültürün nişanelerinden biridir. Hayvan, tıpkı bitkiler ve eşyalar gibi insanın dünyasına dahil olan önemli hayat elemanıdır. Hayatın sürgit devamında hayvanın rolü azımsanmayacak denli büyüktür. Başlangıçtan bugüne insanın kültür evreninde hayvan daima vardır. Tarihi başlatan insanın duyduğu ilk seslerden biridir hayvan sesi. İlk gördüğü, ilk iletişime geçtiği, ilk muhatap olduğu kendini dışında başka tür canlılardan biridir hayvan. Yeryüzünde ilk kanın dökülmesinin tanıklarından ve hatta belki sebeplerinden biridir hayvan. Habil’in koç kurban etmesi, adağı kabul edilmeyen Kabil’in kardeşini öldürdükten sonra cesedi nasıl gömeceğini bir kargadan öğrenmesi. Tarihin başlangıç anında dahi hayvan insanın kültür evreninde esaslı bir şekilde yer alır. Hayvan olmaksızın insan dünyasının ne kadar eksik kaldığı aşikardır. İnsan üretimin detaylarında hayvanın soluğu hissedilir. Toplumların, toplulukların, sosyal dünyaların oluşumunda ve sürdürülmesinde hep hayvanlara rastlanır. Hayvan, insan hayatının damgalarından biri haline gelir. Neredeyse tüm temel toplumsal kurumlar hayvanla içli dışlıdır. Aile, Din, Siyaset, Ekonomi, Eğitim, Hukuk, Sanat-Edebiyat, Boş Zamanlar, Spor, Eğlence, Moda, Hayat Tarzları gibi temel kurumlarda, ilişki biçimlerinde, anlamlı bir toplumsal hayat kurgusunda hayvanın silinmez izlerine rastlanır. Bunun yanı sıra meslekler, nesneler, araçlar, semboller, temsiller hep hayvan figürüyle doludur. İnancın kültürel kodlarında; dinler, inançlar, inanışlar evreninde hayvan değişik anlamlara ulaşır. Kimi yerde hayvan kutsaldır; onu öldürmek, ona zarar vermek yasaklanır. Kimi yerde hayvan dini bir ritüelin muhatabı olarak kurbandır, adaktır, sunaktır; dini bayramlardan birinin adı ‘kurban bayramı’dır. Dini metinler ve ayetler çarpıcı hayvan anlatılarıyla doludur. Hayvan adlarında surelere rastlanır (Bakara, Nahl, Neml). Dini hikâyeler değişik hayvanları farklı bağlamlarda anar. Hikmet ve irfan, insanı yorumlarken hayvana uğramadan edemez. Hayvandaki canlılık, hissiyat, hareketler, biçimler, renkler, güçler ve içgüdüler hakikatin kavramasında bir ipucu olarak sunulur. Canlılık özelliklerine önem verilir; can taşımalarına ayrıca vurgu yapılır. Canın ruh ile yakınlığı hatırlatılır. Hayvan büyük bir anlatıcıdır hikmet dünyasında; o gösteren, işaret eden, farklardan haberdar eden bir ibret abidesidir. Hayvan eşyadan, etten, kandan, paradan, metadan önce hep bir mesaj yüklüdür. Hikmet, hayvandaki işaretleri çözüp insana varmayı murad eder. Bundandır ki, hayvanı ötelemez, cansızı yok saymaz; ağacı, kurdu-kuşu, börtü-böceği kendi dilince konuştur. İnsan dünyasına harikulade hisseler katar. Temel iktisadi bir figürdür hayvan. İnsanın geçiminin merkezi aktörlerinden biridir. Hayvan bir besin kaynağı olduğu gibi besin üretiminin de ana omurgasıdır. İşlerin kotarılmasında hayvan ciddi bir elemandır. Birçok mesleğin ve işkolunun ortaya çıkmasının gerekçesidir hayvan; bir çok mesleğin kaybolmasının da elbette. Çobanlık, avcılık, atçılık, balıkçılık, arıcılık, besicilik, nalbantlık, semercilik, kasaplık, sütçülük, jokeylik, faytonculuk gibi iş kollarının işlemesinin ana nedenidir hayvan. Söz konusu iş kollarına bağlı bir şekilde oluşan mekânlar, pazarlar, çarşılar, dükkanlar, müşteriler ve üreticiler ile birlikte hayvan, iktisadi hayatta ciddi bir hasılanın ortaya çıkmasına imkan tanır. Çiftlikler, ahır, kümes, mal pazarı, at pazarı, tavuk pazarı, saman pazarı, pet shop, hayvanat bahçesi, sirk bütünüyle iktisadi hayat içinde konumlanır. Aile ilişkilerinde ve aile hayatının stratejik ağlarında hayvanın rolü görülür. Ailenin geçim kaynağı olduğunda hayvanın rolü büsbütün farklılaşır. Zenginlik yahut yoksulluk emaresidir böyle bir durumda. Ailenin konumuna ve statüsüne bir işarettir. Miras hukukunun muhatabıdır. Aile üyelerinin iletişimlerinde belirleyicidir. Çünkü bir varlık kaynağıdır hayvan. Siyaset kurumunun farklı boyutların bir imgedir hayvan. Devletlerin, iktidarların, yönetim biçimlerinin imgesidir örneğin. Devlet armasıdır, bayraktır, güç sembolüdür. Yahut bir partinin sembolüdür. Çift başlı kartal, at, kurt,ayı, ejderha, aslan, horoz, keçi, güvercin, eşek, fil. Bir hukuk meselesidir aynı zamanda hayvan; hakkın, adaletin, iyi-kötü davranışın sergilendiği bir alandır. Hayvanlara eziyet etmenin suç olduğu kabul edilir. Hayvan hakları modern dünyanın dizgesinde yer bulur. Hayvanlara karşı işlenen suçlar cezalandırılır, suçlular hor görülür. Ahlakın kurumsallaşmasında hayvanlar çokça zikredilir. İyilikler ve kötülükler, çirkinlikler ve güzellikler, beğeniler ve reddiyeler, takdirler ve tekdirler hayvanlar üzerinden örneklenerek aktarılır. Merhamet, sevgi, saygı, hürmet, yardımseverlik gibi iyilikler; hırs, öfke, nefret, kıskançlık, haset, küfür ve diğer tutum, duygu, davranış ve eylemler kimi hayvanlara atıfla ifade bulur. İyiliğin, merhametin, dostluğun, düşmanlığın, kuvvetli olmanın, çalışkan olmanın, asil olmanın temsilleri hayvanlar aleminden seçilir. Seçim bütünüyle kültüreldir, siyasaldır ve toplumsaldır. Hiçbir hayvanın neyi temsil ettiğinden haberi dahi yoktur. Güvencin barıştır, kartal güçtür, aslan liderdir, yılan sinsidir, kedi nankördür, keçi inattır, karınca çalışkandır, koyun uysaldır, papağan lafazandır, sinek mide bulandırıcıdır, tilki üçkağıtçıdır, ceylan ürkektir, kurbağa gevezedir, çakal çıkarcıdır. Sanat ve edebiyat, hayvan imgesiyle, hayvan sembolizmiyle doludur. Hemen tüm sanat ve edebiyat türleri/biçimleri hayvanla yoğun bir şekilde ilgilidir. Resim, müzik, türkü, edebiyat, şiir, roman, masal, destan, fabl, fıkra, mani, ninni, tiyatro hayvanlara özel önem verir. Hayvanları konuşturan edebiyat, hayvanları sergileyen sanat esasen insan ve toplumu amaçlar; hayvanın kültürel yeniden üretimini gerçekleştiren sanat ve edebiyat insana dişe dokunun hisseler sunar. Sevgili, konu-komşu, eş-dost, el-alem, düşman, kahraman, anne-baba, çocuk, zengin, yoksul kimi hayvanlar üzerinden konuşturulur, anlatılır, gösterilir. Olumlu davranışlar, yadsınan eylemler, kötülükler, iyilikler, iltifatlar, aşağılamalar, güzellik ve çirkinlik kimi hayvan huylarına, kimi hayvan hareketlerine ve görünümlerine göre anlatılır. Şahin bakışlı, bülbül avazlı, ceylan gözlü, ahu gözlü, kılavuz telli turna, haberci allı turna, yılan sesli. Hayvanlar, mesnevi, masal, fabl, destan, ninni, mani gibi geleneksel anlatı türlerinin vaz geçilmez elemanıdır. Hemen her anlatı biçiminde yoğun bir şekilde hayvanlar gerçek ve sembolik yönleriyle anlatılır. Beydeba, Ezop ve La Fontaine bu türe büyük emek verir. Kelile ve Dimne ile La Fontaine’nin eserinin anmak yeterlidir. Attar’ın Mantık’ut-tayr adlı muhteşem mesnevisini de burada zikretmek gerekir. Benzer bir biçimde masal, fıkra, destan, mitoloji karakterlerinin hayvan olması, en azından insan karakterlerinin toplumsal hayat içinde belli bir hayvanla anılması hatırlatılabilir. Nasreddin Hoca’nın fıkralarında başat aktör eşektir. Dede Korkut Kitabı’nda kahramanların olumlu özellikleri güçlü-kudretli hayvanlara dayandırılır. Oğuz Kağan’ın pek çok özelliği güçlü hayvanlara benzer. Boğa, öküz, kurt, ayı, kartal, ejderha, at kahramanın anlatılmasında işlevsel roller üstlenir. Türk destanlarında kurt özel bir yerde durur. Anka, Simurg, Karakuş, Garuda gibi mitolojik kuşlar sembolizmin doruklarını temsil eder. Tıpkı hayvanlar gibi toplumsalın kuruluşunda ve kültür dünyasının neşet etmesinde yadsınmaz rolü bulunan nesneler hayvanla birlikte yeni bir anlama ulaşır. Nesne olmaksızın toplumsal hayatın inşası mümkün değildir. Pek çok nesne ve araç hayvan bağlamında meydana gelir. Hayvanın toplumsal ve kültürel konumu, kimi nesnelerin üretilmesini sağlar; nesneler hayvanla birlikte toplumsal hayata dahil olur, toplumsal hayatı yönlendirir, anlamlandırır, inşa eder. Hayvanların toplum ve kültür denkleminde yer buluşuna göre nesneler ve araçlar kendini gösterir. Bu yer buluş kaybolunca nesne de kaybolur; yeni nesnelere yerini bırakır. At arabası, kağnı, saban, fayton, kızak gibi araçlar; kafes, tasma, nal, olta, zincir, çan, kaşağı, eyer, semer, boyunduruk, cirit, çevgen gibi nesneler hayvanla var olur ancak. Tüm yönleriyle hayvan, toplumsalın inşasında hayati roller üstlenir. Hayvanın sosyo-politik dünyadaki karşılıkları, insan dünyasının okunmasında, keşfedilmesinde ve kavranmasında ibretlik bir konuma oturur. Selam ile…

5 Divan Kalemi

Ahmet Gökçen

Çalışma, toplumsal bir varlık olan insanın gündelik hayatında ve doğumundan ölümüne kadar devam eden toplumsallaşma sürecinde hayvanla nasıl ilişki kurduğu, ona nasıl davrandığı, onu nasıl algıladığı ve nerelerde istimal ettiği gibi sorular minvalinde insanın dünyasında hayvanların ne anlam ifade ettiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu bağlamda insanın gündelik hayatında ve düşün dünyasında hayvanların dünyaya nasıl konumlandırıldıkları, toplumsal kurumlarda ne şekilde yer aldıkları, onları dilde ve tabirlerde neye yordukları ve nihayetinde hayvana yönelik davranışlarımıza dair eleştirel bazı mevzular irdelenmeye çalışılacaktır.

Mehmet Birekul

Tarım toplumlarında işlevselliği ve üretimi ile bir statü sembolü olan hayvanlar, modern toplumlarda zenginliğin ve üst sınıf itibarının bir göstergesi olarak öne çıkmaktadır. İnsan / hayvan ilişkisine en temel kavramlardan biri olan evcilleştirme ilk insandan modern insana bu sembolik dönüşümü göstermesi açısından ilginçtir. Bu açıdan insanın doğa ilişkisinde en önemli aktörlerden biri olan hayvanlar sembolik anlamda hem zihni bir inşayı hem de sosyal bir inşayı geçmişten günümüze taşımaktadırlar. Bu makale bu çerçevede, özellikle güç ve gösteriş bağlamında hayvan sembolizminin kullanımına dair bazı çıkarsamalar yapmayı hedeflemektedir.

Reşat Açıkgöz

Bu makalede insan-hayvan arasındaki ilişki sağlık-hastalık bağlamında ele alınmaktadır. Çalışmada ilk olarak, insan-hayvan karşılaşmasından ve bu karşılaşmanın karşılıklı bir ilişki biçimi doğurduğundan; ayrıca insanın ihtiyaç üzerinden hayvanla ilişki kurduğundan ve bu ilişkinin onun sağlık ve hastalık durumunu etkilediğinden bahsedilmektedir. İkinci olarak, modernleşme ve kapitalist endüstrileşme süreçleriyle birlikte insan ve hayvan arasındaki ilişki biçiminin insanın lehine, hayvanın zararına olacak şekilde bir dönüşüm geçirdiğine; insanın egemen konuma geldiği, hayvanınsa nesnelleştiği ve araçsallaştığı bir yöne doğru evrildiğine değinilmektedir. Üçüncü ve son olarak da, özellikle tüketim arzusunu tetikleyen ve et endüstrisini besleyen “endüstriyel hayvancılık” gibi yöntemlerle hayvanın giderek endüstriyel bir meta haline getirilmesi konu edinmekte; bu durumun beraberinde birçok yeni ve bulaşıcı hastalık getirerek hem insan hem de hayvan sağlığı için ciddi risklere neden olduğu belirtilmektedir. Ayrıca, hem insan sağlığını geliştirmek hem de başka amaçlar için hayvanların ilaç endüstrisi, alternatif tıp ve askeri, kozmetik ve bilimsel/deneysel araştırmalar gibi alanlarda da kullanıldığından ve bunun hayvanlar için onlara hastalık bulaştırmak, onları doğal ortamlarından yalıtmak, onların bedenleri üzerinde çeşitli işlemler yapmak gibi ciddi zararlar içerdiğinden söz edilmektedir. Sonuçta kapitalist insanın hırs ve açgözlülüğünün bulaşıcı bir hastalık halini aldığı ve hem kendi hem de hayvan hayatının geleceği için büyük bir risk oluşturduğu dile getirilmektedir.

Haldun Narmanlıoğlu

Doğayı evcilleştirme çabasındaki insan paradoksal biçimde doğayı evcilleştirdiği teknolojiler tarafından tersine evcilleştirilmektedir. İletişim açısından bakıldığında televizyon, insanı evcilleştiren iletişim araçları içerisinde küresel olarak en yaygın teknolojidir. İnsanlar fiziksel olarak erişmeleri zor olan dış dünyayı kurgulanmış televizyonun imajları üzerinden öğrenmek ve bu imajları kendi tecrübe ve bilgileri haline dönüştürmek durumundadır. İnsan doğadan özgürleşip koparken doğa hakkındaki ‘gerçekliği’ televizyon profesyonelleri gözüyle izlemektedir. Bu çalışmada doğa ve insan arasındaki ilişkiye aracılık eden ana akım vahşi yaşam filmleri eleştirel olarak ele alınmıştır. Öncelikle sinemayla yaşıt doğa belgesellerinin günümüz televizyon yayıncılığıyla birlikte belgesel olma özelliklerinden nasıl uzaklaştıkları tartışılmıştır. Daha sonra vahşi yaşam filmlerinin Hollywood anlatısı içerisinde nasıl birer kurgusal drama halini aldığı anlatılmaya çalışılmıştır. Son olarak vahşi yaşam filmlerinin en önemli aktörleri olan hayvanların, doğal gerçekliklerinden koparılarak birer televizyon yıldızına dönüştürüldüğü ele alınmıştır. Çalışmaya göre denilebilir ki, insan ve doğa arasındaki ilişkinin televizyonla aracılanması, insanın fiziki olarak uzak olduğu doğaya bilişsel düzeyde de yabancılaşmasına neden olmaktadır.

Mehmet Uğraş

İnsanları diğer canlı türlerinden, özellikle hayvanlardan ayrı bir yerde değerlendirme ihtiyacı önemli bir sorundur. Çünkü insan hayatı bu düzlemde devam eder. Kendisini hayvani özelliklerinden arındırmamayı şiar edinen neredeyse hiçbir toplum yoktur. Dolayısıyla bu ayrımın nasıl yapılacağı ve soruya nasıl cevap verileceği her insanın önemsediği ve buna göre ahlaki temellerini oluşturduğu bir önemdedir. İki tür cevap karşımıza çıkmaktadır. Birinci anlayış maddenin izini takip eder ve buradaki tekamül sürecine odaklanır. İkinci anlayış ise manevi, içsel ve bütünleştirici bir hayat ve tekamül süreci salık verir. Bu makalede bu iki farklı anlayışa göz atılmıştır.

Feyzeddin Aytepe

Tarım toplumu öncesinde ve tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişte insan-doğa ilişkisi önemli kırılmaları barındırmıştır. Bu geçiş, toplumları ve toplumsal hareketleri bir değişim/dönüşüm sürecine götürmüştür. Oluşan toplumsal değişmenin iki temel olgusu kültür ve toplumsal kurumlardır. Hayvan hakları hareketi de bu toplumsal kurumlardan biri olmuştur. Özellikle endüstrileşmeden sonraki dönemde temel insan haklarının yanında farklı haklar da tartışılagelmiştir. Hayvan hakları, yeni üretim biçimleri, yeni tüketim algısı, kentleşme ve üretim araçlarının değişimi sonucunda günümüzdeki şeklini almıştır. Modern Batı toplumu ve geleneksel toplum hayvan türünün hakları noktasında farklı tarihsel süreçlerden gelmektedir. Türkiye’de de bahsedilen süreç nev’i şahsına münhasırdır. Ve fakat küreselleşmeyle ve iletişim ağlarının gelişmesiyle birlikte, Türkiye’de hayvan hakları savunuculuğunun kurumsallaşması aktarmacı ve eklektik bir biçimde gelişmiştir. Bu gelişimin sivil toplum boyutuna bakıldığında, modern Batı toplumun etkisi başat aktör durumundadır. Ne var ki, Türkiye Batı toplumlarının/sanayi toplumlarının geçirmiş olduğu süreçleri tamamen yaşamadığı için hayvan hakları hareketi Batı dışı etkenlerle de (dinsel, kültürel vb.) şekillenmiştir.

Hakan Yapıcı

Dünya üzerinde ve toplumumuzda çoğu insanın burçlara gösterdiği yoğun temayül, özellikle gündelik hayat sosyolojisi açısından önemli çıkarımlar barındırmaktadır. Popüler (ve magazinsel) bir şekilde yaygınlaşan burçlar, bir yönüyle de hayvan simgeleriyle dikkat çekmektedir. Bu makale bu simgeleştirmenin rastgele ve anlamsız olmadığını mitolojiden faydalanarak ortaya koymaktadır. Dünya üzerinde mitolojinin ve astrolojinin birbiriyle ilintili tarihi serüvenleri her toplum için kültürel açıdan pek çok anlam taşımaktadır. Hem mitoloji için hem de astroloji için kültürel anlamların en önemli göstergelerinden biri hayvanlardır. Dolayısıyla hayvanlar bütün toplumlarda simgesel olarak kültürel anlamlarla düşünülebilir. Belirli anlamlar üzerine kurulan ve hayvanları içeren anlatılar, günümüzün burçlarla ilgili sistematiğine kaynaklık edebilmektedir. Bu kaynaklığa rağmen söz konusu anlatılar, kurgulandıkları anlamları günümüzde büyük oranda kaybetmişlerdir. Bu açıdan günümüze kadar ulaşsa da mitolojinin anlam kaybına uğradığı yadsınamaz. Ancak yine de burçlardaki hayvan simgelerinin düşünülebileceği en elverişli alan mitolojidir. Burçların gündelik hayattaki yerini ortaya koyarak başlanan bu makalede sırasıyla mitoloji- anlam ilişkisi, mitoloji-hayvan ilişkisi ve astroloji- ayvan ilişkisi ile devam edilmektedir. Daha sonra burçlardaki hayvan simgelerinin mitolojik hikâyeleri yüzeysel bir şekilde ele alınmakta ve bu hikâyelerin günümüz burç içerikleriyle bağlantıları

Muhammet Yücel

Bu çalışmada İslam öncesi İran’ında Zerdüşti toplumun insan-dışı varlıklara yaklaşım biçimine dini inanç ve gündelik pratiklerin ne gibi bir etkisi olduğu tartışılacaktır. Zerdüştlük dininin mensupları bu inancın hükümleri doğrultusunda dünyaya dair bir perspektif geliştirmişlerdi. Bu perspektif sadece insan merkezli değildi. Zira insan-dışı varlıklar/canlılar da ayrı ayrı bu dinin, dünyevi algıları içerisinde bir değerlendirmeye tabi tutulmaktaydı. Kadim İran’da Zerdüştilik, hayvanlar ile insanlar arasındaki ilişkiyi belirleyen etkenlere dikkat çekmiş ve bu ilişkinin nasıl ve hangi temelde kurulması gerektiğiyle ilgili oldukça keskin öneriler getirmiştir. Bu durumda hayvanlar, yararlı ve zararlı şeklinde iki kategoride değerlendirilmiş ve bu tasnife göre insanların hayvanlara karşı tutumuna sınırlama getirilmiştir. Zerdüştlükteki inanışın düalist bir çerçevede geliştiği göz önünde bulundurulduğunda kozmik olarak iyi ile kötünün savaşı hayvanların da yararlı ve zararlı olarak tasnif edilmesine neden olmuştur. Buna istinaden, bu çalışma insanların hayvanlara karşı geliştirdikleri muamelenin, sadece dini vecibeler/telkinler gereği olmadığını daha ziyade bu hayvan türlerinin gündelik hayatta insanlara sağladıkları pratik faydalar üzerinden okunması gerektiğini önermektedir.

Hülya Kaya Hasdemir

Tüm dünyada evcil hayvan olarak en yaygın şekilde beslenen kedilerin, insan hayatına tarımsal ürünleri sürüngenler ve kemirgenlere karşı korudukları için girdikleri kabul edilmektedir. Antik Mısır’da da üretimin artarak hububat depolarının dolmasıyla birlikte fare nüfusunda artış yaşanmıştır. İnsanlar zararlı haşereler ve farelere karşı tarım ürünlerinin kediler tarafından korunduğunu fark edince, onlara zarar verilmemesi için tanrısallığa varacak kutsallık yüklemeye başlamışlardır. İlk zamanlarda ekonomik kaygılarla, korumak için kutsal kabul edilen kediler zamanla Mısır dininde önemli yer edinmiş ve tanrıça Bastet ile özdeşleştirilmiştir. Bu çalışmada kedilerin eski Mısır toplumunda tanrısallığa varan kutsallaşma süreçlerini ve Mısır dinindeki önemlerini ele alacağız.

Abu Bakar Siddiq

Sosyal bilimler, insan olmayan hayvanları uzun zamandan beri faydacı bir yaklaşımla ele alarak onları insanlık için nesneler olarak görmüştür. Bununla birlikte çağdaş akademik araştırmalarda insan ve diğer hayvanlar arasındaki ilişkilerin araştırılmasında hızla artan bir ilgi görülmektedir. Antrozooloji, insan-hayvan etkileşimlerinin çeşitli yönlerini incelemek için bağımsız bir disiplin olmuştur. Fakat diğer birçok ülkede olduğu gibi Antrozooloji disiplini Türkiye’de hala bilinmemekte veya yeterince bilinmemektedir. Kökeni, gelişimi, kapsamları, karmaşıklıkları ve gelecekteki bakış açılarıyla birlikte bu makale öncelikle Türkiye’deki antrozoolojik araştırmaların gerekliliğini göstermeyi amaçlamaktadır. Ayrıca etnografik hesaplar, vaka çalışmaları ve bazı önemli sosyal konular sayesinde insanlar ve diğer hayvanlar arasındaki etkileşimi daha geniş bir perspektifte yeniden düşünerek ve yeniden değerlendirerek özellikle Türkiye’deki sosyal bilimcilerin dikkatini çekmeye çalışmaktadır.  

Süleyman Şanlı

Antrozooloji temel olarak insanlar ile diğer hayvanlar arasındaki etkileşimin farklı yönlerine odaklanmaktadır. Diğer birçok disiplin, özellikle antroposentrik bir yaklaşımla çeşitli hayvan konularına katkıda bulunurken, antrozooloji, daha çok hem insan hem de hayvan tarafından sorunları incelemeye meyillidir. Bu akademik disiplinin çalışma alanları, nispeten Türkiye’de yeni gelişmeye başlamıştır. Bu nedenle Türkiye’de akademik olarak araştırmaya değer çok sayıda antrozoolojik sorun ve konu olduğu tahmin edilmektedir. Öte yandan, insan ve evcil hayvanlar arasındaki etkileşime dair birçok konu incelenmiş, pastoralizm ve pastoral kültür farklı akademik yaklaşımlarca ele alınmıştır. Bununla birlikte, özellikle insanlar ve hayvanlar özellikle de evcilleştirilen hayvanlar arasındaki ilişkilerin ve etkileşimlerin dünya çapında hala göz ardı edildiği görülmektedir. Ulusal ve küresel ölçekte akademideki bu durum göz önüne alındığında, bu çalışma, Güneydoğu Anadolu’da pastoral açıdan zengin Midyat ve Dargeçit yörelerindeki evcil hayvanlar/çiftlik hayvanları ile pastoral topluluklar arasındaki etkileşimi ele almaktadır. Karma araştırma yöntemi yaklaşımı kullanılarak, bu çalışma ilk önce Midyat-Dargeçit bölgesindeki kırsal geçim koşullarında varlıklarını sürdüren pastoral toplulukların mevcut durumunu incelemektedir. Ardından etnografik veriler ve vaka çalışması analizi yardımıyla, çalışma, köklü duygusal bağların yanı sıra pastoral insanlar ile evcilleştirilen diğer insan dışı birey olan hayvanlar arasındaki birbirine olan bağımlılık ve etkileşimi ele almaya çalışmaktadır.

Ökkaş Arı

Şahmeran; başı insan, gövdesi yılan biçiminde olduğuna inanılan efsanevi yaratık. Halk arasında “Şahmeran” ya da “Şahmaran” olarak bilinen insan başlı, yılan gövdeli bu mitolojik yaratığın adı, Farsça’dan “yılanların şahı” anlamına gelen “Şah-ı mârân” dan gelir.1 Birçok uygarlığa ev sahipliği yapmış olan Anadolu çok zengin bir kültüre sahiptir. Halk arasında Şahmeran efsanelerinin değişik anlatımları mevcuttur. Başka bir ifadeyle Anadolu’nun değişik şehirlerinde farklı Şahmeran efsaneleri mevcuttur. Tüm efsanelerin sonunda Şahmeran ölür. Şahmeran’ın öldürülmesinin ana sebebi insanın şifa bulması ve güce kavuşma isteğidir. Ayrıca insanların sözünde durmaması ve çıkar için Şahmeran’ın yerini söyleyerek ona ihanet etmesidir. Anadolu’da Şahmeran’ın insanlara şans, bolluk, bereket, mutluluk getirdiğine ve nazarlardan, kötülüklerden, kazalardan, belalardan, yılanlardan koruduğuna inanılır.

Murat Küçük

Neden hayvanlar üzerine düşünmeyiz ya da hayvanlar için düşünmekten kaçınırız? Sosyal bilimler içerisinde düşünme girişimlerinde, insanlarla birlikte dünyayı paylaşan diğer canlıları dışarı bırakma eğilimine neden bu kadar müptelayız? İnsanları, bu dünyada yalnız yaşayan canlılar olarak kurgulamak değil mi bu yalıtılmışlık? Hayvanlar, insanların neresinde? Bu hem mekânsal bir soru, hem de hukuksal, etik bir soru. İnsan ve insan olmayan hayvanlar, farklı referanslar ve kaynaklar üzerinden bir statü ya da değer edinmiş durumdalar. Bu değer atfı, neredeyse mutlaklaşmış durumdadır. Halbuki tarihsel olarak bu değerin karşılığı ve ilişkinin biçimi farklılaşagelmiştir. Bu farklılaşmanın hangi yönde ve nasıl olduğu, meselenin toplumsal/tarihsel/mekânsal olduğunu görebilmek için elzem görünmektedir. Hayvanlarla kurduğumuz ilişkiyi “doğanın kanunu” olarak gerekçelendirmeyi oldukça aşan bir alışkanlıklar silsilesi ve kültürel olarak farklılıklar etrafında düşündüğümüzde, hayvanlarla başka türlü de ilişkiler kurabileceğimizi düşünmek olanaklı hale gelir.

Necdet Subaşı

Mişa bizim kedinin adıdır. Anlamı üzerine epey kafa yordum. Kâmus-i Osmânî’de bile geçiyor. “Kumsuz yer” demekmiş. İnternet sözlüklerinde ise yaygın olarak kullanılan anlamı, “sonsuzluğa çiçek açmak”. Kedimiz İngiliz kırması, ama adının Rusçada sıkça kullanıldığına dair duyumlarım da var. Artık neredeyse 5 yılı buldu bize geleli, bizim olalı. Misafirlikten çıkalı çok oldu. İntibakta zorlanan ben bile ona artık kol kanat gerdiğime göre o da ev sahibi sayılır. Hikâyesi uzun. Bize gelişi, hatta getirilişi ayrı bir bahistir ve sabahlara kadar sürebilecek bir geyikle ancak anlatılabilir. Mesela memleket meseleleri üzerinde konuşup kazayla bir batağa düşmemek için mevzuyu bir şekilde Mişa’ya getirip son derece keyifli muhabbetler yapabilirsiniz. Hem böylece ne misafir anlayacaktır zamanın nasıl geçtiğini hem de etraflarında dört dönen hane halkı.

Betül Ok

Sosyoloji insanların yapıp etmelerini konu edindiği gibi, topluluk oluşturan her canlı türüne dikkat kesilir. Sosyolojik bilgi; benzetmelerden, önermelerden ve akıl yürütmelerden oluşur. Bir şeyi başka bir şeye benzetme, bir şeyi başka bir şeyden ayırma insana yorum yapabilme ve açıklama yeteneği sağlar. İnsanlar ilk günden beri hayvanlar ile birlikte yaşamışlardır. Bu yaşayış kendine özgü temsiliyetler geliştirmiştir. Her hayat tarzının biçimlenişi farklıdır. Köyde; inek, eşek, at, tavuk, kaz gibi hayvanlar değerlidir. Hayvan sayısına göre değerlendirilirsiniz. Çoban olmak, hayvan sahibi olmak bir statü göstergesidir. Şehre yüzünüzü döndüğünüzde; kuş, kedi, köpek alır yerini. Bu hayvanlar artık evlere girmişlerdir, “sahiplenilmiş”lerdir. Pet shoplar açılmıştır. İnsanlar yalnızlıklarını yahut hayvan sevgisini gidermek için bu hayvanları “sahiplenirler”. Hayvanlar eşyalar gibi “ücret”i olan, değer biçilen ve statü göstergesi olan nesnelere dönüşürler. Ticareti yapılır ve üzerinden para kazanılır.

Turan Güler

Kimi kaynaklarda Türkler tarafından ehlileştirildiği kabul edilen/iddia edilen atlar, tarih boyunca doğudan batıya tüm uluslar için önemli bir yol arkadaşı/ dost olmuştur. Öyle bir yol arkadaşlığı ki neredeyse dört bin yıllık bir geçmişi bulunmakta bu dostluğun. Tekerleğin icadı/bulunması, buharın ve makinaların kullanılması, barutun icadı gibi tarihin dönüm noktalarından biri de bu arkadaşlığın başlangıcı olan atın ehlileştirilmesidir denebilir. Atların, bu ehlileşmeden sonra tarih sahnesinde çok önemli bir misyonu ve işlevi olmuştur. Bu işlevin başında Türklerin en eski dostlarından biri olmaları gelir. Türkler bu dostları sayesindedir ki uzak ülkelere sefer düzenlemiş ve uzun yıllar bozkırlara hükmetmişler. Orta Asya’da yapılan arkeolojik kazılar sırasında Türklerin hayatında atın önemini gösteren birçok motifle karşılaşılmıştır. Örneğin Türklerin mezarlarında at iskeletleri bulunmuştur. Bu durum, ata verilen önemin gösterilmesi açısından oldukça önemlidir.

Hasan Serdar Gergerlioğlu

Fareler ve insanların sosyolojik ilişkilerine dair neden kafamız bu kadar karışık? İnsan zihni aniden karşılaştığı bir sorun karşısında önceden yaşadıkları ve kendisine kişisel ve/veya toplumsal kalıtım olarak aktarılan bilgileri değerlendirerek bir karara ulaşmaya çalışır. İşte o zaman bize aktarılan kodlarda ya da anahtar sözcüklerde neler var sorusunu sorabiliriz. Kültürel kodlarımızın bize verdiği bilgiyle “fareler” sözcüğünü neredeyse tüm kemirgenler için kullanırız. İster kobay, ister hamster, isterse de sıçan (rat) olsun, fare benzeri tüm yaratıklar bu kültürel koda göre ayrım belirtmeksizin, yalnızca “fareler”dir. Bu hayvanlar insanlık tarihinde neredeyse tüm toplumlarda, tahıllara dadanan hırsızlık temsilcileridir. Yaşadıkları ortamlardan dolayı, kötü şartları ve bizim için hijyenikten uzak olma durumunu dolayısıyla da hastalıkların taşıyıcılığını temsil ederler. Diğer yandan son yüzyıllarda insan olarak türümüzün hayatta kalmasını ve yaşamının uzamasını sağlamak üzere yapılan hayvan kaynaklı çalışmaların çoğu fareler üzerine yapılmaktadır. Yapısı insan yapısına benzeyen bu varlıklar, bir zamanlar bazı toplumların büyük çoğunluğunun iltica etmesine – buna dünyadan iltica etmek de dahil- sebep olmuşken şimdi ise kendi üzerlerinde bu benzerliğin kullanılmasına dayalı bilimsel çalışmalardan ötürü insan türünün uzun yıllar dünyada kalmasının nedeni olma noktasında bir sembol haline dönüşmeye başlamıştır.

Esma Kaya Karadağ

Meryem Mine Çilingiroğlu’nun Türkçeye çevirmiş olduğu Açıklık: İnsan ve Hayvan adlı çalışmada Giorgio Agamben 1929-1930 yılları arasında Heidegger’in çalışmalarından da esinlenerek insan ve hayvanı hem birbirinden ayırıp hem de birbirine yakınlaştırarak insani dünya ile hayvani dünyanın yoksunluğu üzerine var olan kritik eşiği sorgulamaya çalışmıştır. Bunu yaparken o dönemde yapılan mikro çalışmalardan da örnekler verilmiştir. Çalışmada İnsan bedeninin kartal,öküz, horoz gibi hayvan başları ile birleştirilerek çeşitli sanat eserlerinin ortaya konulması insanın giderek hayvanlaştırılmaya çalışıldığının bir göstergesidir. Yine karşıt bir görüş olarak hayvanın insan gibi konuşma becerisine sahip olmaması yani insanı hayvandan ayıran en önemli şey olan dilini kullanamaması insanı hayvandan ayıran en önemli özellik olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Büşra Çelik

Michael D. Breed ve Janice Moore’ın kaleme aldıkları Hayvan Davranışı adlı eserlerinde hayvanların davranışlarının doğadaki işleyişlerini konu edinmişlerdir. Nusret Ayyıldız’ın çeviri editörlüğünü yaptığı kitabı genel olarak incelediğimizde, laboratuvar ortamında edinilen deneysel verilerin açıklamalarından ziyade doğadaki yaşamdan somut örnekler vererek ve görsellerle desteklenerek hayvan davranışına sosyo-psikolojik ve antropolojik bir yaklaşımla elde ettikleri hipotezleri sunduklarını görebilmekteyiz. Yazarların kitabın önsözünde belirttikleri gibi Nikolaas Tinbergen tarafından geliştirilen – nedensellik, hayatta kalma değeri, gelişim ve evrim başlıklarıyla, her bir bölümü açıklamaya çalışmışlardır. Kitapta, yazarlar kişileri deneysel kanıt hakkında düşünmeye teşvik ettiğini belirtmişlerdir, bu durum kitabı hayvan davranışı hakkında yazılan diğer kitaplardan ayıran temel unsurdur.

Onur Keskin

Dünyaya yabancı ve dünyada yabancı olmaktan kaçınmanın yolu yeryüzünde yalnız olmadığımızı, tüm ekosistemin içinde insan olmayanlarla da birlikte bulunduğumuzu anlamaktan geçer. Öyle ki, Antik Yunandan post-modern döneme kadar çeşitli düşünürler ve filozoflar hayvanlar üzerine düşünmüş, kuramlar ve yöntemler geliştirmiş, bazen insandan üstün bazen de insanın sömürdüğü bir canlı olarak ele almış ancak onları düşünsel dünyamıza dahil etmekten vazgeçmemişlerdir. İnsanlar bu düşünsel yapıyı inşa ederken, bu sistem de insan yaşamını üretmiş, şekillendirmiştir aslında. İnsan ve insan olmayan arasındaki bu bağlantı hem birbirine bağlı hem de bağımsız bir ilişkiyi oluşturmuştur.

Halime Güven

İnsan hayatında anlamsızlığa yer yoktur. Yaşanan her durumu, insanlar, kendi bilgileri çerçevesinde, bir neden sonuç ilişkisi içinde açıklamak ister. Bu anlamlandırma çabası yüzyıllarca sürmüştür. Yüzyıllar öncesinden devam eden bu çabayı, günümüze taşıyan en önemli unsur mitoslardır. Mitos, halk arasında anlatılan efsanelerin, sözlerin, öykü ve masalların genel adıdır. Mitler daha çok tanrıları, kahramanlık öykülerini, doğaüstü olay ve varlıkları konu edinir. Mitler, varlıkların var oluşları üzerine yoğunlaşırlar. Bunun sebebi, insanların kısıtlı bilgilerle doğa olaylarını anlama çabasıdır.

Numan Yıldız

Charles Foster, Cambridge Üniversitesinde hukuk ve veterinerlik eğitimi almıştır. Lisans eğitimini tamamladıktan sonra, çalışmalarına Oxford Üniversitesinde sağlık hukuku ve etik alanında devam eden Foster son yıllarda bilhassa kimlik problemi üzerine çalışmalar yürütmektedir. Foster’ın değerlendirmeye tabi tuttuğumuz kitabı Hayvan Olmak başlığını taşımaktadır. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Her bölümde yazar farklı bir hayvan gibi dünyayı algılamayı deneyimlemeye çalışmıştır. 2016 yılında Kolektif Kitap yayınlarından Türkçeye çevrilen eserin yalın ve sade bir dili vardır. Metin hikâyeci bir anlatım dili ile ele alınmıştır.

Esra Sekiz

18. yüzyılda Aydınlanma düşüncesi ile ortaya çıkan rasyonalite, hümanizm, eşitlik ve özgürlük gibi kavramların toplumun bütününe hızla yayılması kadim gelenekle keskin bir kopuş sağlayarak toplumsal ve kamusal düzenin yapısında köklü değişmelere yol açmıştır. Aydınlanmanın siyasi karşılığı olan Fransız Devrimi ise toplumsal değişim sürecini hızlandırmıştır. Aydınlanma ürünü olan rasyonel değerler devrimin topluma vadettiği haklardır. Ancak devrim sonrası toplumsal düzene bakıldığında rasyonel aklın ürünü olan hakların toplumun sadece belirli bir kısmını kapsadığı yani sadece beyaz erkekler ile sınırlı kaldığı gerçeği ile yüzleşilmiştir. Ten rengi dolayısıyla siyahlar ve cinsiyeti dolayısıyla beyaz kadın bu hakların kapsamı dışında tutulmuştur.

Abdurrahman Şensöz

Rusya Bilimler Akademisi Felsefe Bilimleri Bölümü’nde akademisyen olan Oxana Timofeeva’nın, felsefe hayvan hakkında ne söyler? sorusuna cevap arayan “Hayvanların Tarihi” adlı eseri 2010-2011 yıllarında Maastricht’teki Jan van Eyck Akademisi’nde gerçekleştirdiği araştırmaların sonucu olarak kaleme almıştır. Eser; önsöz, Slavoj Zizek’in takdim yazısı, sekiz bölüm ve notlardan oluşmaktadır.

Musa Günerigök

Sanatın ve mitolojinin kesiştiği noktalar vardır; işlevsel kesişmelerin yanı sıra içerik bakımından da kesiştiği, birbirini beslediği ve birbirlerine biçimler ve temalar armağan ettiği özel kesişme alanları da vardır. Bilhassa psikanalizden sonra, hem sanatı hem mitosları benzer metotlarla yorumlama iddiasında olan düşünceler doğmuştur. Sözgelimi G. Jung, mitosları güncel insanın bir sorunu biçiminde yeniden kurgulamış, ilk modeller üzerinden evrensel örüntüler yakalamaya çalışmış ve rüya ile mitsel düşünüş arasında yakınlıklar kurmuştur. Bu çalışmaların tümüne, biraz iddialı bir biçimde, şu eleştiri getirilebilir: mitsel kavrayışın olanaksız olduğu bir zaman diliminde mitler ve mitsel duyuş, tarihsel anlamından olabildiğince kopmuş, güncel kavrayışlara gömülü ve geriye doğru okumalarla yeniden sistemleştirilmiştir. Bunun yanında, mitosları, insanlığın çocukluk evresindeki masallar şeklinde yorumlayarak mitlerin içerdiği soruları ve sorunları çocuksulaştırarak saf dışı bırakan ilerlemeci yorumlar da vardır.

Tuğba Batmaz

Tabiat canlı ve cansız birçok varlıkla donatılmış çok geniş bir sahnedir. Nefes alan ve almayan her varlık bu sahnede sergiledikleri rollerle tabiata canlılık kazandırır. Tabiat olaylarından beşeri hareketliliklere kadar bu etkileşim sürecindeki tüm etkinlikler insan-hayvan-çevre arasındaki ilişkinin dinamikliğini gösterir. Tabiattaki tüm varlıklar birbiri ile ayrılmaz bir ilişki içerisindedir. Gökyüzü toprağa, toprak gökyüzüne tabidir. İnsan hayvana, hayvan insana tabidir.

İlhami Aydın

Dünyada hemen hemen bütün canlılar güçlü-güçsüz, yöneten-yönetilen, varlıklı-muhtaç, engelli-sağlam vb. kategorilere bölünmüşlerdir. Bu kategorileştirme, esasında önce insan türü ile diğer canlılar arasında yapılmıştır. İnsanın sahip oldukları ile diğerlerinin sahip olamadıkları gibi bir mukayese söz konusudur. İnsan-merkezci bu biçimlendirme, faal bireye verili akıl, düşünme, hükmetme, hissetme, arzulama gibi hasletlerle anlam bulmuştur. Canlılar hiyerarşisi içinde, dolayısıyla, en üst katman insana verilirken sonrasında hayvan türü ve bitkiler gelmektedir.