Bir çalışma alanın bilim dalı olmasının iki koÅŸulu vardır. Bunlardan ilki araÅŸtırma nesnesinin belirlenmesi ve bu nesnenin diÄŸer bilimlerin nesnesinden farklılık arz etmesi, diÄŸeri ise müstakil bir metodoloji anlayışının geliÅŸmesidir. Bilimin bu iki öncülü, ontolojik, epistemolojik ve metodolojik düzlemler üzerine kurulur. Bu düzlemleri ortaya koyabilmiÅŸ, araÅŸtırma nesnesi ile metodolojik sınırlarını üretebilmiÅŸ alanlar, bilim olma hüviyetini kazanırlar. Bu hüviyet dönemsel tartışmalar ile yeni formlara kavuÅŸsa dahi bilim olma karakterini muhafaza eder. Sosyoloji özelinde ifade edecek olursak; toplumsalın oluÅŸumunun ve iÅŸleyiÅŸinin araÅŸtırma nesnesi olarak kabul edilmesi ile toplumsal gerçekliÄŸi anlamaya ve açıklamaya dair metodolojik ilkeler, sosyolojiyi bir bilim dalı olarak zikretmeye imkân verir. Elbette her bilim dalında olduÄŸu gibi araÅŸtırma nesnesinin, metodolojik ilkelerin ve bu ikisi arasındaki iliÅŸkinin konumlanması sosyolojide de bir dizi tartışmayı beraberinde getirir. Sosyolojiyi bir uÄŸraÅŸtan, bilim dalına taşıdığımız andan itibaren söz konusu tartışmalar, sosyolojiyi sosyal bilimlerin diÄŸer alanlarından teorik ve metodolojik olarak ayırır. Dolayısıyla müstakil bir bilim dalı olarak sosyolojinin varlığını, sınırlarını, muhtevasını ve usulünü belirler

 

Sosyolojiyi siyasal alandan bağımsız bir bilme biçimi olarak düÅŸündüÄŸümüzde; yukarıda ifade ettiÄŸimiz tüm tartışma alanları, toplumsal gerçekliÄŸi anlama ve açıklama arayışı olarak nitelendirilebilir. Fakat bu oldukça naif bir kurgudur. Sosyolojinin ortaya çıktığı iklimi düÅŸündüÄŸümüzde ve bu iklimin yeni bir siyaset anlayışının (ulus devletlerin) belirmesine gebe olduÄŸunu hesaba kattığımızda, tüm tartışmaların bir bagajı olduÄŸunu fark ederiz. Nitekim sosyolojinin bir bilim dalı olarak ortaya çıkışını siyasal olandan bağımsız olarak düÅŸünmek mümkün deÄŸildir. Hatta sosyoloji alanı içinde üretilen teorik ve metodolojik yaklaşımların dönemin siyasal ruhuna uygunluÄŸu ölçüsünde makbul kabul olduÄŸunu dahi iddia edebiliriz. Aksi takdirde Endüstri Devriminin ÅŸekillendirdiÄŸi bir toplumda Saint Simon’un, bilimciliÄŸin bir inanca dönüÅŸtüÄŸü dönemde A. Comte’un, toplumsal düzen ihtiyacının ortaya çıktığı siyasal düzlemde E. Durkheim’ın kendi çaÄŸdaÅŸlarına tercih edilmesini tesadüflerle açıklamamız gerekir. Esasında düÅŸünce tarihine yaygınlaÅŸtırabileceÄŸimiz bu durumu sosyoloji özelinde paranteze almanın saf bir bilimcilikle eÅŸ deÄŸer olduÄŸunu belirtmek gerekir. Hal böyle olunca, sosyolojinin kendi geliÅŸim sürecini teorik ve metodolojik ilgilerin dönüÅŸümünün yanı sıra siyasal olanın baskın konumunu hesaba katarak açıklamak gerekir.

Cumhuriyet’in Osmanlıdan siyasal, kültürel ve toplumsal anlamda kopuÅŸ iddiası ile ÅŸekillendiÄŸini düÅŸündüÄŸümüzde, sosyolojinin siyasal olan ile iliÅŸkisini Avrupa’daki durumdan çok daha farklı bir mercekle deÄŸerlendirmek gerekir. Çünkü yeni olma iddiası taşıyan devletin ve siyasetin, sosyoloji gibi toplumsalı araÅŸtırma nesnesi haline dönüÅŸtürmüÅŸ bir bilimi kendi lehine kullanmaması düÅŸünülemez. Nitekim Cumhuriyet’in ilk yıllarında önemsenen ve yaygınlaÅŸan teorik ve metodolojik eÄŸilimler bu araçsal misyona uygundur. Bu baÄŸlamda birçok teorik ve metodolojik yaklaşımın içinden pozitivizmin tercih edilmesi dönemin ruhuna uygun siyasal bir tercih olarak düÅŸünülebilir. Türkiye’de Amerikan sosyoloji anlayışının yerleÅŸmesi, yorumsamacı tartışmaların yükselmesi, yerli sosyoloji arayışı gibi sosyolojinin kendi iç meselesi gibi görünen dönüÅŸüm noktalarını, dönemlerinin siyasal ilgileri ile okuduÄŸumuzda, bu durumun Türkiye sosyolojisi açısından bir teamül haline geldiÄŸini belirtebiliriz. 

Åžu hâlde Türkiye’deki hâkim teorik ilgileri ve metodolojik yönelimleri siyasal ile olan irtibatlarıyla birlikte okumak gerektiÄŸini ifade edebiliriz. Sosyoloji toplumsal gerçekliÄŸin nasıl anlaşılabileceÄŸinden ziyade dönemin siyasal ruhuna ve tartışmalarına bağımlı olarak ÅŸekillenmiÅŸtir. Hal böyle olunca teorik ve metodolojik ilgiler arasındaki gerilimler, bilme faaliyetlerinden ziyade, siyasal hesaplaÅŸma faaliyetleri olarak ÅŸekillenmiÅŸtir. Nicel araÅŸtırma mantığının egemenliÄŸini, nitel araÅŸtırmanın bütünüyle nicel araÅŸtırmaların karşıtlığında konumlanmasını, sayısal olarak ifade edemeyeceÄŸimiz her yöntemsel aracı nitel olarak belirtme eÄŸilimimizi, nicel veri olmadan sosyoloji yapılamayacağını, sayılarla sosyoloji yapmanın yüzeysel olduÄŸunu vd. birçok metodolojik iddiaları siyasal konumlarla birlikte okumak gerekir.

Siyaset ile sosyolojinin iliÅŸki düzlemleri elbette vardır ve bu düzlemlerin etkileÅŸim halinde birbirini belirlemesi oldukça tabidir. Fakat sosyoloji adı altında belirli bir siyasal pozisyonun savunusu, Türkiye tarihi açısından oldukça yaygın ve görünür hale gelmiÅŸtir. Bugün bir etkileÅŸimden ziyade tahakküm iliÅŸkisi sosyolojinin habitusu haline gelmiÅŸtir. Tasfiyeler, reddiyeler, tekfirler bu durumun somut örnekleridir. Hal böyle olunca Türkiye’de müstakil bir teori-metodoloji konumlanması söz konusu olamamaktadır.

Temellerini kısa da olsa anlatmaya çalıştığımız durum, cari sosyolojide önemli sorunları da beraberinde getirmektedir. DonmuÅŸ, ancak ekseriyetin çözümüne iliÅŸkin bir ÅŸey üretmede pek gönüllü olmadığı ihtilafların ortaya koyduÄŸu en önemli sonuçlardan birisi ise, yine donuk ve tortulaÅŸmış perspektif ve tekniklerle akışkan bir sosyal dünyayı anlayabileceÄŸimiz zehabına kapılmış olmaktır. Her gün yaÅŸadığımız gerçeklik bize bunun tersini söylerken, ısrarla geçmiÅŸ bagajların yükünü de içinde taşıyan alet çantaları aracılığıyla toplumla yüzleÅŸmeye çalışmak bir kayıtsızlıktan öte -yukarıda vurgulandığı üzere- derin temelleri olan bir sorun olsa gerek. Çok deÄŸil, geçtiÄŸimiz birkaç yıl içinde içinden geçtiÄŸimiz salgın, yangın, deprem, ekonomik kriz gibi olaylar hayatın ele avuca sığmazlığını, hesaba kitaba gelmezliÄŸini bizlere yeniden hatırlattı ve hatırlatmaya devam edecek olaylarla daha da karşılaÅŸacağız gibi görünüyor. Üstelik bu sosyologlar için bilinmez bir ÅŸey de deÄŸil. Zira sosyolojinin alfabesi deÄŸiÅŸimle baÅŸlar. Fakat her fırsatta deÄŸiÅŸimin kaçınılmazlığını, hayatın karmaÅŸası ve dinamikliÄŸini vurgulayıp bütün bunları sürekli aynı perspektifle ele almayı ummak da en hafif tabirle biraz naiflik gibi duruyor. Türkiye’de sosyoloji araÅŸtırmalarının önemli sorunlarından birisi bu bizce: Hayat oldukça dinamik ve deÄŸiÅŸken iken araÅŸtırmacıların dönüp dolaşıp sahada nitel veya nicel yöntemleri “tercih etmesi”; en ilgi çekici, en güncel ve en karmaşık gibi görünen konuların son kertede anketlere ve derinlemesine görüÅŸme formlarına varıp dayanması. Elbette elimizde bulunan önemli çalışmalar, referans olarak gördüÄŸümüz baÅŸucu kaynaklarımızın önemli bir kısmı bunlara dayanıyor ve katkıları inkâr edilemez. Ancak zamanın ruhu bizi baÅŸka bir yere doÄŸru sürüklüyor ve elimizde araÅŸtırma pratiÄŸine dönük yeni alet çantaları olmak zorunda. Bir baÅŸka deyiÅŸle, dondurulmuÅŸ ve tozlu raflara kaldırılmış ihtilafları bagajımızda taşımak yerine onları aÅŸmaya çalışmak daha makul bir çaba gibi duruyor.

Hayatın her alanında olduÄŸu gibi sosyolojide de yöntem önemlidir, muhatap olduÄŸu içeriÄŸin önemini ve etkisini belirleyecek kadar önemlidir. MeÅŸhur tabirle “usul esasa mukaddemdir.” Ancak bu, yöntemin her ÅŸeyi önceleyen deÄŸiÅŸmez sınırlarının olduÄŸu anlamına gelmemelidir. Disiplinlerin içerikleri, konuları ve temalarında olduÄŸu kadar iÅŸ tutma biçimleri ve pratiklerinde de deÄŸiÅŸim ya da yenilikler karşısında giriÅŸken bir tavır almak gerekiyor. Bu doÄŸrultuda Sosyoloji Divanı 22. sayısında “araÅŸtırma pratiÄŸi”ni ele alıyor ve araÅŸtırmacıları pratikleri üzerine düÅŸünmeye davet ediyor. Sayıda araÅŸtırma pratiÄŸine dönük üç eÄŸilimin öne çıktığı söylenebilir. Birincisi; mevcuda yönelik yapıcı eleÅŸtiriler, ikincisi; yeniye dönük arayışlar, üçüncüsü ise “eski” ya da göz ardı edilmiÅŸlere dönük keÅŸifler.

Divan’ın bu sayısında dosyada on dört makale bulunuyor. Ä°lk üç makale sosyolojinin farklı disiplinlerden öÄŸrenebileceklerini vurguluyor. Zira disiplinlerin birbirlerinden öÄŸrenebileceÄŸi çok ÅŸey var; daha da önemlisi buna ihtiyaçları var. Miki Suzuki Him, sosyolojide nitel araÅŸtırmanın, antropolojinin düÅŸünümsel titizliÄŸinden öÄŸrenebilecekleri üzerinde durarak araÅŸtırma pratiÄŸinde salt amprizmden ve kuru entelektüalizmden kaçınmanın yollarını tartışıyor. Gökhan Arslantürk, bir yandan psikolojinin Türkiye serencamında düçar olduÄŸu “anaakımlaÅŸma” temayülünün zengin bir betimlemesini ve eleÅŸtirisini sunarken diÄŸer taraftan sosyoloji ve diÄŸer sosyal bilimlerin buradan öÄŸrenebilecekleri noktalara dikkat çekiyor. Muhammed Hüküm, bugüne kadar sosyolojiye daha çok bir malzeme saÄŸlayıcısı olarak ele alınan edebiyatı sosyolojiye bir usul, tarz ve üslup saÄŸlayıcısı olarak yeniden ele alıyor. 

 

Sonraki beÅŸ makale, bugüne kadar bilindiÄŸi halde göz ardı edilen ya da anaakım metodolojik seyir içinde silikleÅŸen araÅŸtırma pratiklerine odaklanıyor. Ä°lk iki makale sosyoloji için bir “desen” ya da “teknik” olarak anılmaktan ötesini çoktan hak etmiÅŸ olan anlatıyı sosyolojik araÅŸtırma pratiÄŸinin çeperinden merkezine doÄŸru çekme hedefine matuf. Ebru Özlem Yılmaz bunu “anlatı merkezli söylem analizi” yaklaşımını odağına alarak gerçekleÅŸtiriyor. Yılmaz, sosyolojinin görece kıyısına terkedilen bu iki analizin birlikteliÄŸinin ortaya koyabileceÄŸi avantajları gözler önüne seriyor. Bahar DerviÅŸcemaloÄŸlu ise sosyoloji için anlatının bir görüÅŸme biçimine dönüÅŸtürülmesinin yollarını ve avantajlarını dile getiriyor. Nesrin Yarar Aksoy’un Meta-Etnografisi, araÅŸtırma pratiÄŸi açısından deyim yerindeyse bir ÅŸölen niteliÄŸinde. Yazar bir yandan kendi çalışmasının sergilediÄŸi titizlik ve yöntemsel çeÅŸitlilikle iyi bir örnek teÅŸkil ediyor bir yandan da dijital etnografinin sosyoloji için önemini yetkin biçimde gözler önüne seriyor. Bu serinin son iki makalesi sosyoloji-tarih iliÅŸkisini merkeze alıyor. Ä°lyas Sucu, Türkiye’de sosyolojik araÅŸtırma pratiÄŸinde adı bilinen fakat kendisi ortalıkta pek görünmeyen bir inceleme aracını, “kavramlar tarihini” gün yüzüne çıkarıyor. Sucu’nun çalışması, kavramların izinde sosyal tarih incelemeleri yapmak için iyi bir baÅŸlangıç noktası olarak kabul edilebilir. M. OÄŸuzhan Güner ise, tarih izleÄŸini, Norbert Elias örneÄŸinde ve tarihsel sosyoloji çalışmaları baÄŸlamında sürdürüyor. Güner, bir yandan tarihsel sosyolojinin geliÅŸimi ve inceliklerini sunarken diÄŸer yandan da Türkiye’de hak ettiÄŸi önemi ÅŸimdilik görememiÅŸ bir sosyolog olan Norbert Elias’ın temel eserlerinden hareketle bir güzergâh taslağı sunuyor.

Sonraki iki makale iliÅŸkisel sosyoloji üzerine. Son dönemde Türkiye’de sosyolojinin gündemini sıklıkla meÅŸgul eden iliÅŸkisel sosyoloji Sedat Karal’ın metninde Bruno Latour’ün süzgecinden geçerek yansıyor. Karal, Türkçeye daha yeni yeni çevrilmeye baÅŸlayan Bruno Latour’ün, cari araÅŸtırma pratiÄŸini derinden etkileyebilecek savlarını “ortaklıklar” kavramı merkezinde ele alıyor. Latour’ün makale baÄŸlamındaki fikirleri Türkiye için görece yeni sayılabilecekse de bundan sonraki süreçte takip edilmeyi ve dikkate alınmayı fazlasıyla hak ediyor. Sedat Demir ise iliÅŸkisel sosyolojiyi, bir araÅŸtırma pratiÄŸi ÅŸeklinde sunarak deÄŸil ama onu bir paradigma olarak ele alıp alamayacağımızı deÄŸerlendirerek gündemine alıyor ve sosyolojik araÅŸtırma pratiÄŸinde yer edinmeye baÅŸlayan iliÅŸkisel çalışmalar için uyarılarda bulunuyor.

Dosyadaki son dört çalışma sahanın sesini dile getirmeye yönelik. Dört çalışma da sahanın sesini dinlemenin araÅŸtırma pratiÄŸine eleÅŸtirel ve keÅŸfedici bir bakışın sunabileceÄŸi katkıları gösterir niteliktedir. A. Burak ÇaÄŸlar, Derda Küçükalp, Ä°. OÄŸulcan Erayman ve Günhan Gayirhan’ın ortak çalışmaları, yukarıdaki iki çalışmada da bahsedilen anlatı analizinin göç çalışmalarında nasıl iÅŸlediÄŸini bir proje çalışmasından hareketle deÄŸerlendiriyor. Makale, göç çalışmalarında anlatı araÅŸtırmasına baÅŸvurmanın çeÅŸitli avantajlarını ön plana çıkarıyor. Nuh Akçakaya, zihniyetin toplumsal araÅŸtırmalar aracılığıyla “ölçülebilir” bir ÅŸey olup olmadığını sorguluyor. Sosyologların müstakil bir konu olarak “zihniyet” üzerine pek gitmediÄŸi bir dönemde, onu somutlaÅŸtırmaya yönelik bir çaba elbette dikkat çekici ve ilgiye deÄŸerdir. Hüseyin Özil, fenomenolojik bir perspektiften sakatlık üzerine yaptığı çalışmadan hareketle, fenomenolojinin sosyolojide kullanılabilirliÄŸinin bir tartışmasını sunuyor. Fenomenoloji, neredeyse bütün nitel araÅŸtırmaların temelinde olduÄŸu iddia edilen bir yaklaşım olarak genelde çalışmalarda adı anılıp geçilen bir desen olarak karşımıza çıkar. Ancak üstünkörü bir inceleme bile Türkiye’de sosyolojik araÅŸtırmalarda fenomenolojik olarak anılan çalışmaların önemli bir kısmının aslında öyle olmadığını görmemize yeter. Bu açıdan Özil’in metninden süzülen sahanın sesini dinlemekte fayda var. Son olarak V. Yasemin Özkorul hapishaneden tahliye olmuÅŸ bir kiÅŸinin hapishane sonrası sürecini irdelediÄŸi çalışmasının hikayesini bize sunuyor. Yazar, çalışmada anlatı analizini kullandığını belirtirken bir yandan refleksif bir tavırla kırılgan grup çalışmalarında katılımcı eylem araÅŸtırmasının daha yararlı sonuçlar ortaya koyabileceÄŸini belirtiyor. 

Bu sayıda dosya konusu baÄŸlamında bir de soruÅŸturma gerçekleÅŸtirdik. SoruÅŸturma dosyasında konuklarımız Belkıs KümbetoÄŸlu ile Bahattin AkÅŸit ve Belma AkÅŸit. Türkiye’de araÅŸtırma pratiÄŸi açısından öne çıkan isimlerle gerçekleÅŸtirdiÄŸimiz bu soruÅŸturmada hocalarımız araÅŸtırmalar için alternatif eÄŸilim ve yönelimlerle ilgili sorularımızı cevapladı.

Kenar kayıtta ilk makale Ali Seyyar ve Mehmet Aysoy’a ait. Yazarlar sosyolojik araÅŸtırmanın velud ismi Howard S. Becker’in etiketleme yaklaşımını sapkınlık sosyolojisi baÄŸlamında inceliyorlar. Ä°kinci Makalede Ledjo Zeneli, Arnavutluk’tan gelen Müslüman öÄŸrencilerin Türkiye’deki dini kültürleÅŸme süreci üzerine yürüttüÄŸü fenomenolojik çalışmasını sunuyor.

Hayat sahnesi bu sayıda dosya konusu etrafında ÅŸekillendi. BeÅŸ farklı metin beÅŸ farklı deneyimi yansıtıyor ve her bir deneyim ayrı bir makalenin konusu olacak kadar dikkat çekici ve öÄŸretici nitelikte. Z. Hakan AÅŸer, Paris’te OECD arÅŸivlerindeki yolculuÄŸunu sunuyor ve bir sosyolog için arÅŸivin önemini bizlere hatırlatıyor. Hakan Bilbay ise bizi felsefi bir yolculuÄŸa çıkararak Yalçın Koç’un düÅŸünce dünyasının ip uçlarını sunuyor. Koç’un düÅŸünceleri araÅŸtırma pratiÄŸinde alternatif yönelimleri kendisine dert edinen herkes için dikkate deÄŸer. Ahmet Özpınar, Karaman’da yürüttüÄŸü görsel sosyoloji merkezli çalışmalardan hareketle sosyologlar için arayışların sınırlarının olamayacağını bir kez daha hatırlatmış oluyor. Azem Sevindik, kahkahanın kültürel tarihini ele aldığı kitabından hareketle kültür tarihi çalışmanın ‘ne’liÄŸine dair bir izahata giriÅŸiyor. Murat Karakoyunlu ise afyon bitkisinden hareketle bir nesnenin sosyal tarihinin nasıl yazılabileceÄŸine dair ayrıntılar paylaşıyor.

Kitaplık bölümü, araÅŸtırma pratiÄŸini kimi doÄŸrudan kimi dolaylı yoldan ilgilendiren güncel kitapları okuyucuyla buluÅŸturuyor.

Bugün teori-metodoloji, nitel-nicel, siyaset-sosyoloji arasındaki mesafe araÅŸtırma pratiÄŸi kavrayışıyla aşılmaya çalışılmaktadır. Fakat Türkiye’de sosyolojinin sorunlarını göz önüne aldığımızda halen kat edilecek çok fazla yol görülmektedir. Her menzile varışın bir adım ile baÅŸladığını düÅŸündüÄŸümüzde Türkiye’de araÅŸtırma pratiÄŸini tartışmaya açmak bir yerlere ulaÅŸmak için yolda olduÄŸumuz anlamına gelmektedir. Hele ki hem Türkiye’de hem de dünyada bir dönemin eÅŸiÄŸinde olduÄŸumuzu düÅŸündüÄŸümüzde bu misyon daha da görünür olmaktadır. Dahası Türkiye’de kendi sorunları ile ilgilenebilecek bir sosyoloji anlayışı üretmek, sosyolojinin temel mesuliyeti olarak karşımızda durmaktadır.

Dosyaya adını veren “araÅŸtırma pratiÄŸi”nin, bitimsiz bir süreç olduÄŸunun farkındayız ve bunun bir süreç olması hasebiyle sayıda eksiklikler olduÄŸunun da farkındayız. Dosyada bulunmayan; ancak sosyolojik araÅŸtırma pratiÄŸine dair okurların aklına gelebilecek birçok eleÅŸtiri, arayış ve keÅŸif mutlaka söz konusudur. Bu, özelde Sosyoloji Divanı, genelde de bütün sosyologlar için tamamlanmamış bir görevdir. Darısı yeni çalışmaların başına. 

 

Selam ile… 

 

DOSYA